Dlaczego ludzie są agresywni?

Jolanta Psztur


Każdy z nas nieraz był świadkiem agresywnych zachowań innych ludzi. Zastanawiamy się na przykład, czemu młodzi wandale niszczą dobro publiczne, małe dziecko rzuca w kolegę zabawką, a w niektórych momentach zastanawia nas, czemu my sami odczuwamy nieraz olbrzymią chęć wyrządzenia jakiejś szkody pod wpływem silnych emocji, które szukają ujścia. Agresja jest obecna w codziennym życiu każdego z nas. Niektórzy potrafią powstrzymywać samych siebie przed agresywnymi zachowaniami, inni zaś opanowali sztukę niwelowania agresji u innych. Często sama nasuwa się refleksja: skąd i w jakim celu rodzi się agresja? Dlaczego ludzie są agresywni? Na tego typu pytania postaram się odpowiedzieć w mojej pracy.

W ujęciu psychologicznym agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody lub spowodowanie utraty cenionych społecznej wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi (Frączek, 1979). Agresja może przejawiać się w każdym zachowaniu, które prowadzi do zaszkodzenia komuś czy do zniszczenia czyjejś własności (Vasta, 2005). Agresję skierowaną na zadawanie komuś bólu lub wyrządzenie zła nazywa się agresją wrogą. Zachowanie agresywne, którego celem jest otrzymanie czegoś, nazywane jest agresją instrumentalną. Celem agresji relacyjnej (manipulacyjnej) jest zniszczenie relacji społecznych lub manipulowanie innymi.

Psychologowie podkreślają, że aby jakieś zachowanie można nazwać agresywnym, musi ono być umyślne i musiała pojawić się intencja wyrządzenia szkody. Konsekwencje w tym momencie nie mają aż tak kluczowego znaczenia.

Psychologowie rozwojowi obserwują dzieci, które to przykładowo, mogą niszczyć zabawki kolegów lub koleżanek. Psychologów społecznych nurtuje m.in. fakt występowania tak olbrzymiej ilości wojen w historii świata.

Jak widać, płaszczyzny badań nad agresją są różnicowane, jednakże źródła przyczyn zostały odpowiednio pogrupowane i scharakteryzowane. Pierwszą z grup teorii na temat przyczyn agresji są wyjaśnienia biologiczne (koncepcje etologiczne, socjobiologiczne i genetyczne). Udowodniono, że poziom agresji u danej jednostki pozostaje w znacznej mierze stały przez wiele lat.

W badaniach podłużnych wykazano, że na podstawie oceny dokonanej przez rówieśników w wieku 8 lat można dobrze przewidzieć poziom agresji i wielu innych aspołecznych zachowań w wieku 30 lat (Vasta, 1995). Fakt ten pokazuje, iż agresje u człowieka charakteryzuje pewnego rodzaju stabilność, co skłania do spojrzenia na tę kwestię z biologicznego punktu widzenia. Etologia, nauka zajmująca się porównywaniem zachowania ludzkiego i zwierzęcego, ujmuje agresję jako pewien rodzaj wewnętrznej energii, która musi znaleźć ujście. Etologowie wykazują, że agresja przetrwała poprzez pokolenia, ponieważ ma znaczenie dla jednostek i gatunku (Vasta, 1995). Pionier dziedziny etologii, Konrad Lorenz opracował taki model agresji, którego osią jest rozwój i sposoby rozładowywania agresywnej energii przez ludzi i zwierzęta. W organizmie bez przerwy kumulowana jest agresywna energia, a im niższy jest jej poziom, tym silniejszy bodziec jest potrzebny do wywołania reakcji agresywnej.

Jeżeli poziom jest zbyt wysoki, reakcja agresywna staje się spontaniczna. Według Lorenza agresję należałoby uznać za powszechną i nieuniknioną cechę natury ludzkiej.

Socjobiologia uznaje agresję za wytwór ewolucji, naturalnie towarzyszący każdego człowiekowi. Genetyka behawioralna podkreśla ponadto, iż jest ona dyspozycją dziedziczną i jest ona zależna od wielu genów, podobnie jak inteligencja. Badania polegające na obserwowaniu dzieci w warunkach naturalnych pokazują, że w nowo powstałych grupach społecznych, takich jak klasowe lub sąsiedzkie, rozwija się hierarchia dominacji, charakterystyczna dla niektórych innych gatunków np. dla małp (Vasta, 1995). Genetycy behawioralni prowadzą badania, mające udowodnić, że pokrewieństwo genetyczne wskazywać będzie na większe podobieństwo w zakresie skłonności do zachowań agresywnych.

Jaki wpływ na występowanie zachowań agresywnych mają hormony? W pewnym badaniu, przeprowadzonym w Szwecji, udowodniono jak duży wpływ mają one na poziom agresji. Chłopcy w wieku 15-17 lat byli oceniani przez swoich rówieśników pod względem zachowań agresywnych, a następnie mierzono u tych chłopców poziom testosteronu (Vasta, 1995). Wykazano, iż poziom testosteronu we krwi korelował istotnie z ocenami rówieśników dotyczącymi zarówno agresji słownej, jak i fizycznej, a szczególnie agresji odwzajemnionej (Vasta, 1995). Jedna z teorii głosi, że testosteron wpływa odmiennie na styl zabaw chłopców i dziewcząt. Pierwsi preferują zabawy ruchowe i w większych grupach, co umożliwia im realizację bardziej agresywnych zachowań.

Przeprowadzono także badania nad wpływem temperamentu na rozwój zachowań agresywnych. Wykazano, iż na podstawie wczesnego oszacowania temperamentu można było dość dobrze przewidzieć wielkość agresji (Vasta, 1995). W innych badaniach nad wpływem czynników środowiskowych, działających w interakcji z pewnymi cechami wrodzonymi (jw. Genetyka behawioralna) na poziom agresji, wykazano, iż bliźnięta identyczne wykazywały większe podobieństwo pod względem poziomu agresji w dzieciństwie, niż bliźnięta zwykłe. Jeśli chodzi o związek agresji z temperamentem, warto zwrócić uwagę na opisane w Regulacyjnej Teorii Temperamentu indywidualne różnice w zapotrzebowaniu na stymulację.

Poziom tego zapotrzebowania wiąże się z reaktywnością na bodźce. Niższe zapotrzebowanie występuje u osób bardziej reaktywnych, natomiast zapotrzebowanie wyższe mają osoby o niższym poziomie reaktywności - to te właśnie osoby charakteryzuje ciągły "głód" wrażeń i nowych doznań. W wyniku badań stwierdzono, że osoby płci męskiej mają większe zapotrzebowanie na stymulację, przy czym poziom tego zapotrzebowania wzrasta wraz z wiekiem (na starość obniża się) (Obuchowska, 2000).

Jeżeli ten właśnie "głód" nie zostanie zaspokojony, jednostka ma większe szanse na wystąpienie u niej zachowań agresywnych. Istnieje także wiele wyjaśnień natury psychologicznej, dotyczących występowania agresji. Jedno z nich prezentuje psychoanaliza freudowska, która zakłada, iż agresja to instynkt destrukcyjny. Freud wyodrębnił dwie podstawowe siły, współwystępujące ze sobą: instynkt życia, który popycha podmiot w kierunku poszukiwania przyjemności oraz instynkt śmierci - nastawiony na autodestrukcję.

Te antagonistyczne względem siebie siły stale walczą ze sobą, czego efektem jest trwały konflikt wewnętrzny. Freud widzi rozwiązanie tego konfliktu, jedynie poprzez skierowanie negatywnej energii na innych ludzi, celem jej wyeliminowania z wnętrza podmiotu (Krahe, 2005). Koncepcja freudowska miała jednak niewielkie wsparcie empiryczne, jednakże pozostała źródłem wielu inspiracji - przykładem może być kolejna próba wyjaśnienia zjawiska agresji tj. hipoteza frustracji - agresji.

Koncepcja ta, także podpiera się na idei istnienia w człowieku pewnego wewnętrznego popędu, który to we współdziałaniu ze światem zewnętrznym może prowadzić do powstania zachowań agresywnych. Popęd, w przeciwieństwie do instynktu aktywuje się dopiero wtedy, gdy organizm doświadcza frustracji, pozbawiony jest środków umożliwiających zaspokojenie jakiejś żywotnej potrzeby i ma na celu zlikwidowanie źródła frustracji. Jednocześnie odpowiada on za wystąpienie agresywnego zachowania (Krahe, 2005). W tym momencie nasuwało się jednak pytanie: co jeżeli jest to rodzaj agresji instrumentalnej i działanie agresywne ma na celu uzyskanie profitu? Udoskonalona teoria Millera, uzupełnia teorie, uwzględniając tę kwestię. Frustracja może bowiem powodować pewnego rodzaju podniety skłaniające do czynów agresywnych. W tej właśnie wersji omawianej hipotezy agresja nie jest jedyną, lecz tylko możliwą reakcją na frustrację (Krahe, 2005).

Naukowcy, przyglądając się bliżej powiązaniami między frustracją a agresją postawili tezę, iż bardzo istotnym pośrednikiem między frustracją a agresją jest afekt negatywny w postaci gniewu. Wszystko zależy od tego, w jaki sposób świadkowie aktu frustracji oceniają jej charakter (czy wystąpiła słusznie lub może przypadkowo). Założono, iż silnymi determinantami agresji, w tym frustracja, są pewne typy stymulacji awersyjnej, takie jak strach, ból fizyczny lub dyskomfort psychiczny (Krahe, 2005). Agresja może zatem potencjalnie powstać w wyniku działania tych stymulantów oraz być jednocześnie podsycana lub tłumiona przez powstałe w ten sposób emocje.

Kolejną teorią na temat zachowania agresywnego jest teoria transferu pobudzenia. Wiąże się ona bezpośrednio z atrybucją, powstałą u podmiotu w potencjalnej sytuacji, wywołującą agresję. To, w jaki sposób jednostka zinterpretuje daną sytuację, determinuje poziom, jaki i w ogóle wystąpienie agresji. Przykładowo - będąc w dobrym humorze, w bardziej optymistycznym sposób zinterpretujemy czyjąś reakcję, wydarzenie. Inaczej zareagujemy, kiedy spodziewając się ujrzeć za murem nasze dziecko, robiące nam głupi żart, zobaczymy kota, który po prostu drapał. Agresja, która została ukierunkowana na dziecko, zostanie szybko stłumiona pod wpływem uczucia ulgi i pozytywnego szoku. Korzystając z teorii transferu pobudzenia, można w pewien sposób manipulować atrybucją pobudzenia fizjologicznego jednostki, przykładowo wytłumaczyć jej, że źródła negatywnego pobudzenia pochodzi np. z połknięcia pigułki, a nie z powodu prowokacji innej osoby. Ta koncepcja zakłada, iż agresja mimo swojego ewidentnego istnienia w ludzkim zachowaniu, jest formą możliwą do uniknięcia (Krahe, 2005).

Kolejna perspektywa, związana jest z psychologią społeczną i bada wpływ skryptów, przywołujących agresję a przetwarzania informacji społecznych. Jest to podejście społeczno-poznawcze. Przypomnijmy - skrypty to struktury wiedzy, które opisują "właściwe sekwencje wydarzeń w określonym kontekście" (Krahe, 2005). Zachowania agresywne występują głównie wtedy, gdy istnieje utrwalony schemat czynnościowy zachowania na bodziec (Szostak, 1969). Jeżeli w danej sytuacji, wielokrotnie powtarzanej, pojawiała się agresja (powiązana została np. z konfliktami), jest bardzo prawdopodobne, iż pojawi się ona, po uaktywnieniu się tego skryptu, ponownie. W kilku badaniach wykazano, że osoby mające na swoim koncie zachowania agresywne preferują interpretacje przypisujące zachowaniu drugiej osoby wrogie intencje, zwłaszcza gdy jej zachowanie wydaje się być ambiwalentne (Krahe, 2005).

Wielu uczonych wychodzi z założenia, że agresji można się nauczyć, w taki sam sposób jak innych zachowań - poprzez wzmacnianie i naśladownictwo. Zwolennicy tego podejścia odrzucają pogląd, iż agresja nie jest zjawiskiem wrodzonym, a kluczową pozycje w jej powstawaniu stanowią czynniki środowiskowe. Jeżeli dziecko, stosując agresję wobec np. słabszego kolegi, osiągnie zamierzony cel lub zyska coś - w wyniku warunkowania sprawczego uczy się, że zachowanie agresywne przynosi korzyści. W procesie modelowania - patrząc na idola w filmie sensacyjnym, obserwując jego brawurę połączoną z brutalnością, dziecko pragnie go naśladować. Tak samo jest w rodzinie, gdzie to rodzice lub rodzeństwo są takowym przykładem. Obserwacja zachowań modelu lubianego (o wysokim statusie, wzbudzającego respekt, popularny) może prowadzić zatem do nabycia podobnego sposobu zachowania. Niezmiernie ważne jest zatem to, czy konsekwencje czyjejś agresji są pozytywne, czy też negatywne.

Ostatnia z teorii, opisujących przyczyny występowania agresji u ludzi to model interakcjonizmu społecznego, gdzie agresja jest używana w celu m.in. wymuszenia czegoś na kimś. Wynika to z procesu podejmowania przez jednostkę decyzji. Jeżeli chce ona uzyskać coś ze strony drugiej osoby, kontrolować ją i od samego początku odrzuca metody niewrogie, najprawdopodobniej zastosuje agresję. W wielu sytuacjach można by bowiem zastosować zabiegi perswazji, próśb lub rozmowy, a jednak wybierane zostają m.in. groźba lub kara fizyczna. Jednostka przed podjęciem decyzji wykonuje kalkulację: czy opłaca się użyć wymuszenia, analizuje sytuację na podstawie poprzednich doświadczeń i dopiero podejmuje decyzję. Wpływ na nią mają czynniki opisane we wszystkich poprzednich koncepcjach. Agresja w tej właśnie koncepcji jest spowodowana głównie chęcią wywierania wpływu na innych ludzi. Skłonność do zachowań agresywnych jest zależna od osobowości danej jednostki. Istotne są przede wszystkim cechy takie jak pobudliwość: skłonność do reagowania w sposób impulsywny, zaczepny lub nieuprzejmy na prowokację lub niezgodę (Krahe,2005), podatność emocjonalna (skłonność do odczuwania m.in. bezradności i dyskomfortu) oraz rozproszenie i luminacja. Osoby poprzednie sfrustrowane, pobudliwe, podatne emocjonalnie oraz rozproszone są bardziej skłonne do gwałtownych reakcji agresywnych. Poczucie własnej wartości również jest ważnym czynnikiem wyjaśniającym powstawanie agresji. Wbrew powszechnym opiniom, iż to niski poziom samooceny podwyższa ryzyko zachowań wrogich, niedawno przeprowadzone badania Baumeistera i Bodena (Krahe, 2005) dowiodły, iż to osoby o zawyżonej samoocenie, a tym bardziej zawyżonej i jednocześnie niestabilnej, odczuwają większe zagrożenie ze świata zewnętrznego wobec własnej tożsamości i częściej zachowują się w sposób agresywny. Potwierdzono także, iż u podłoża agresywnego zachowania leży ogólny problem z samokontrolą.

W tym momencie chciałabym jeszcze bliżej przyjrzeć się społecznym oraz środowiskowym determinantom agresji, szczególnie u dzieci. Otóż społeczne wpływy, jakim dziecko podlega od początku swojego życia, przyczyniają się do nabywania przez nie wczesnych doświadczeń. W ich obrębie można rozróżnić: doświadczenia emocjonalne, poznawcze oraz socjalne. Pierwsze odnoszą się do więzi uczuciowych między nim a osobami dla niego znaczącymi. Otóż przy braku satysfakcjonującej więzi z matką, uznawanej za pierwotną potrzebę każdego dziecka, ma ono poczucie samotności, wyzwalającej lęk, a obrona przed lękiem może mieć różny kierunek, w tym także ku agresji (Obuchowska, 2000).

W odniesieniu do doświadczeń poznawczych, według Janusza Reykowskiego, wskutek stosowania wobec dzieci surowych procedur wychowawczych, w tym kar cielesnych, może wytworzyć się u dziecka pewna struktura umysłu, zwana autorytarną. Istotną jej cechą jest bezkrytyczna uległość wobec silniejszych oraz stosowanie przemocy wobec słabszych sprzyja ona dyskryminacji oraz obniżeniu poziomu empatii (Obuchowska, 2000). Doświadczenia socjalizacyjne dotyczą wspomnianego już wcześniej zjawiska naśladownictwa oraz społecznego uczenia się. Jednakże dziecko, które ogląda agresywnego bohatera w telewizji nie naśladuje jego zachowania bezpośrednio. Częściej zaobserwowana agresja, jeżeli jest skuteczna, przenika do osobowości dziecka i kreuje w jego umyśle pewien pogląd, iż jest on albo zdobywcą, albo ofiarą.

Dzieci pozbawione poczucia bezpieczeństwa żyją w stałym lęku i napięciu. Blokada określonych potrzeb - afiliacji, uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności, zdecydowanie pobudzają do zachowań agresywnych. Ponadto wielkość przeszkody utrudniającej zaspokojenie danej potrzeby determinuje intensywność agresywnego pobudzenia. Determinuje je także ilość doznanych w przeszłości frustracji, bowiem jednostka narażona na nie w przeszłości reaguje na nowe niepowodzenia agresywniej niż osoba, która ich poprzednio nie doznawała (Skorny, 1965).

Analizując przyczyny agresji warto także bliżej przyjrzeć się grupie młodzieży, przy której naukowo dowiedzione zostało, iż najczęściej popełnia ona czyny agresywne.

Jak wiadomo, dorastająca młodzież dąży do autonomii, uwolnienia się od kontroli dorosłych, w tym głównie rodziców. Zaczyna także dostrzegać oraz wypominać rodzicom ich błędy. Młodzież jest bardzo wyczulona na wszelkie próby pouczania, nakazy oraz zakazy oraz naruszanie jej prywatności (Miłkowska-Olejniczak, 1999). Według przeprowadzonego na ten temat badania (w grupie 240 uczniów klas drugich trzech typów szkół ponadpodstawowych), wśród młodzieży agresją najczęściej wywołują najczęściej:

  1. Wśród działań rodziców: przeszkadzanie w wykonywaniu różnych czynności, głównie w przypadku ingerencji w organizowane spotkania towarzyskie, bicie rodzeństwa, odbieranie rzeczy, zaglądanie do zeszytów, notatek, niesprawiedliwe traktowanie;
  2. Działania rodzeństwa: niszczenie lub zabieranie przedmiotów należących do badanych, grzebanie w rzeczach;
  3. Działania nauczycieli: faworyzowanie określonych uczniów, niedocenianie pracy włożonej przez uczniów, niesprawiedliwe ocenianie wyników pracy szkolnej;
  4. Działania rówieśników: służalność wobec nauczycieli, dmuchanie w twarz dymem papierosowym, głupie kawały np. naklejanie kartek do pleców, popychanie na korytarzu, niedotrzymywanie obietnic, nie wywiązywanie się z zobowiązań, zabieranie rzeczy lub ich nie oddawanie, napastowanie fizyczne.

Z przedstawionych wyników wywnioskować można, iż głównym źródłem agresji badanej młodzieży są wszystkie działania innych osób, które naruszają godność osobistą, stanowią próbę pouczania, wskazywania sposobu zachowań. Warto zaznaczyć, że aż 70% ogółu badanych przyznaje, że źródłem ich zachowań agresywnych są wypowiedzi i działania rodziców. Także niepowodzenia we własnym działaniu młodzieży mogą być przyczyną pojawiania się u niej agresji (Miłkowska-Olejniczak, 1999).

W tym miejscu chciałabym zobrazować wpływ czynników sytuacyjnych na występowanie agresji. Sygnały wywoławcze agresji w otoczeniu, takie jak np. symbole wojenne często automatycznie aktywizują schematy poznawcze związane z agresją. Dzieje się to o wiele częściej i szybciej, gdy jednostki były już wcześniej rozgniewane lub sfrustrowane.

Kolejnym czynnikiem, powszechnie kojarzonym ze skłonnością do zachowań agresywnych jest alkohol. Wiele badań, wykonanych na różnorodnych płaszczyznach dowiodło m.in. ważną rolę alkoholu w popełnianiu przestępstw z użyciem przemocy, w tym zabójstw, okazał się także ważnym czynnikiem ryzyka przemocy w rodzinie oraz agresji seksualnej. Dowiedziono również, że alkohol ma ogromny wpływ na intensywność przemocy grupowej (zamieszki, akty wandalizmu) (Krahe, 2005).

W wielu przeprowadzonych badaniach udowodniono także, iż wysokość temperatury otoczenia także wchodzi w korelacje z poziomem agresji. Jednym z podejść związanych z tą teorią jest badaniem efektów regionu geograficznego (wykazaniem, że agresja jest bardziej powszechna w regionach gorętszych niż w chłodniejszych). Hipoteza gorąca zakłada, iż po porównaniu regionów chłodnych i gorących, to w tych drugich agresja, zwłaszcza z użyciem przemocy, występowała zdecydowanie częściej. Wykazano także, że nasilenie oraz zwiększona ilość stresorów zewnętrznych, takich jak: zanieczyszczenie powietrza, hałas lub zatłoczenie, także zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania agresywnego.

Wielkość, kierunek i stopień agresji zależą w dużym stopniu od czynników biologicznych, rozwijają się pod wpływem czynników społecznych, a to, kiedy i dlaczego będą aktywizowane zależą od naszych struktur poznawczych. Stopień złożoności przyczyn agresji u ludzi jest bardzo wysoki, jednakże jedynie przyjrzawszy się temu zagadnieniu z bliska, będzie można opracowywać sposoby kontroli lub hamowania zachowań agresywnych. Przyczyny agresji są w sposób bardzo różnorodny opisane, pogrupowane i scharakteryzowane. Agresja, mimo swej powszechności w dzisiejszym świecie, dalej jawi się jako temat, któremu warto przyjrzeć się głębiej.


BIBLIOGRAFIA

Frączek, A. (1979). Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Wrocław, 13.
Krahe, B. (2005). Agresja. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Miłkowska-Olejniczak, G. (1999). Przejawy i przyczyny agresywnych zachowań młodzieży. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 10, 26-32
Obuchowska, I. (2000). Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 9, 3-12.
Skorny, Z. (1965). Psychologiczna analiza agresywnego zachowywania się. Warszawa, 62.
Szostak, M. (1969). Psychologiczne interpretacje mechanizmów agresywności. Przegląd psychologiczny, Wrocław: Ossolineum, 81-82.
Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (1995) Psychologia dziecka. Warszawa, WSiP, 561-568.

               
     
 
Strona główna Opinie W sieci Downloads Publikacje E-learning E-sklep O stronie