Wśród różnorodnych wypowiedzi i środków wyrazu, działalność plastyczna obok zabawy jest najpopularniejszą formą ekspresji dziecka. W ekspresji plastycznej dziecka ujawnia się związek jego przeżyć z otaczającą rzeczywistością. Rzeczywistość ta pobudza i inspiruje dziecko do działania, wzbogaca jego przeżycia emocjonalne, rozwija zdolność spostrzegania oraz wzbogaca i kształtuje jego wiedzę o świecie.
Terminy ekspresja i twórczość bywają używane zamiennie. Dlatego też wydaje się konieczne podkreślenie różnicy, jaka istnieje między tymi pojęciami. Ekspresja to wyrażanie siebie, swoich myśli, uczuć, charakteru; twórczość natomiast to wytwarzanie czegoś nowego, wartościowego. Z definicji tych wynika, że ekspresja ma zabarwienie bardziej psychologiczne. Ekspresja dziecka ponadto w większym stopniu niż u dorosłego ma charakter spontaniczny.
W miarę jak zmienia się psychika dziecka, zmieniają się również jego wytwory. Głównym czynnikiem rozróżniającym charakter twórczości dziecięcej jest, więc wiek. Nie ulega wątpliwości, że przebieg rozwoju jest w znacznym stopniu zindywidualizowany. Można jednak, wraz z wiekiem, śledzić zmiany, które są charakterystyczne dla wszystkich dzieci i występują w pewnej kolejności.
Najbliższy czytelnikowi polskiemu jest podział opracowany przez Stanisława Szumana.[1]
| Lp |
OKRES |
FAZA |
WIEK |
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE WYTWORÓW |
| 1. |
Okres bazgrot |
wstępne formowanie się schematu postaci |
1,6 - 3 |
Zapełnienie płaszczyzn kropkami i kreskami, krzyżującymi się liniami krzywymi, próba zamknięcia koła. |
| 2. |
Okres schematyczny (ideoplastyka |
- głowonogi
- głowotułowie
- schematy uproszczone
- schematy wzbogacone (dopracoewanie się typu charakterystyk-cznego)
|
3 - 4
4 - 5
5 - 7
7 - 12
|
Uprzedmiotowienie wypowiedzi plastycznych (postać ludzka, zwierzęca, środki lokomocji). Przekształcenie afektywne. Symboliczne ujmowanie formy. Stopniowe wzbogacenie schematu w "akcydensy" typowe. Stosowanie układów topograficznego, pasowego i kulisowego jako form wyrażania przestrzeni na płaszczyźnie. |
| 3. |
Okres typu poschematycznego (fizjoplastyka |
- faza realizmu wyrażeniowego
- faza realizmu intelektualnego
|
12 - 13
13 - 15
|
Próba naśladowania natury. Ujęcie typu indywidualnego. Ujmowanie trójwymiarowe form. Stopniowe zatracenie indywidualnej świeżości. |
Wszyscy badacze są zgodni, co do tego, że pierwszym okresem rozwoju ekspresji plastycznej dziecka jest bazgrota, działalność plastyczna dająca dziecku zadowolenie z samego ruchu narzędziem. Stopniowo przybiera ona postać rysunków, które mają treść rozpoznawalną dla dorosłych.[2] Towarzyszy temu zmiana myślenie dziecka: od myślenia kinetycznego przechodzi ono do myślenia wyobrażeniowego (początkowo ważne były same ruchy, teraz ważny jest związek pomiędzy dzieckiem a otaczającym go światem). Dziecko zaczyna nazywać swoje rysunki, dostrzega barwy (dobiera je jednak na zasadzie przypadku).[3]
Następnie dziecko wchodzi w okres zwany przez Szumana okresem schematu. W okresie tym Szuman podkreślił ideoplastyczny, a nie wyobrażeniowo - pamięciowy charakter twórczości plastycznej dzieci. Pisał w związku z tym "(...) dziecko nie rysuje tego co widzi, ale to co wie o otaczającym go świecie. W ten sposób ujawnia w wytworach plastycznych swój wewnętrzny model (schemat - symbol) świata, zabarwiony silnymi przeżyciami emocjonalnymi".[4] Rysunki stają się coraz bardziej komunikatywne. Dziecko poszerza swoje zainteresowania postacią ludzką i miejsce głowonogów zajmują głowotułowia. Postać przedstawiana jest en face, choć pojawiają się czasem ujęcia z profilu.
W okresie przedszkolnym dzieci nie uwzględniają stawów w kończynach. Za pomocą kreski, kropki lub koła przedstawiony jest nos i oczy. Dziecko nie przedstawia wielkości naturalnych, gdyż kieruje się emocjonalnym oddziaływaniem poszczególnych części ciało, niektórych elementów garderoby. Z tej racji bardzo często głowa, dłonie, zabawki dominują swoją wielkością. Dzięki takiemu ujęciu postać ludzka ma wyjątkowy, ekspresyjny charakter.
Postać ludzka przedstawiana przez sześciolatków posiada już proporcje zbliżone do naturalnych, lecz ręce i dłonie wciąż jeszcze posiadają wielkości względne, uwarunkowane emocjonalną postawą autora. Między piątym a szóstym rokiem życia dzieci zaczynają przedstawiać postać ludzką w ruchu poprzez układ kończyn (ręce wyciągnięte do przodu, rozstawienie nóg). Między 6 a 7 rokiem życia można zaobserwować zgięcie korpusu ciała.[5]
Do końca wieku przedszkolnego na ogół wszystkie dzieci pozostają jeszcze w okresie formowania się schematu rysunkowego. Typowa dla ekspresji dziecka w tym wieku jest geometryzacja i uproszczenie struktur rysunkowych. Pod wpływem wzrastającej wiedzy o świecie, różnych doświadczeń i przeżyć wytwory plastyczne stają się dojrzalsze, obejmują większy zakres treści i wzbogacają się pod względem formy. Oprócz cech podstawowych przedmiotu, dziecko stara się uwydatnić jego cechy charakterystyczne. Dziecko zaczyna zwracać uwagę na twarz człowieka, na jej wyraz. Wśród drzew można rozpoznać już drzewa iglaste i liściaste. Tematyka prac plastycznych dzieci 6-7-letnich znacznie się poszerza.
Twórczość plastyczna dziecka odznacza się swoistą, bardzo bogatą kolorystyką. Odtwarzając pojedyncze przedmioty, dzieci często przedstawiają poszczególne ich części w różnych kolorach. Swoista kolorystyka i forma stanowią środek ekspresji plastycznej w twórczości dziecka.
Dziecko w grupach starszych z reguły dąży do odtwarzania bardziej złożonej akcji, której bohaterami są ludzie, zwierzęta, postacie baśniowe itp. Stały wzrost doświadczenia i umiejętności artystycznych wpływa na wzbogacenie się kompozycji scen, jakie dziecko tworzy. Najwcześniejszą zasadą kompozycji jest dla dziecka układ w szeregu, zwany układem fryzowym, polegającym na umieszczeniu poszczególnych elementów na jednym poziomie. Często rysuje ono dwie lub trzy takie fryzy, jeden nad drugim. Kompozycja oparta na zasadzie fryzy ulega stopniowemu wzbogaceniu. Dziecko sześcioletnie ujmuje je w ramach dwóch linii: nieba i ziemi.
Swoistym sposobem przedstawienia przedmiotów w przestrzeni jest spotykane w wytworach dziecka ujęcie "z lotu ptaka". Znane jest również w twórczości dziecka tzw. zjawisko przeźroczystości - to o w rzeczywistości jest niewidoczne, przedstawia jako widoczne.
Około dziesiątego roku życia pojawia się zjawisko kryzysu w twórczości plastycznej dziecka. Przejawia się ono spadkiem aktywności twórczej, zanikiem zainteresowań plastycznych.
Przytoczona charakterystyka twórczości plastycznej dziecka jednoznacznie wskazuje, ze koniec wieku przedszkolnego i początek młodszoszkolnego jest najciekawszym okresem w jego twórczości plastycznej.
- [1] S. Szuman: Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej. Książnica Atlas. Warszawa 1927, s. 41.
- [2] V. Lowenfeld, L. Brittain: Twórczość a rozwój umysłowy dzieci i młodzieży. s. 30.
- [3] R. Arnheim: Sztuka i percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka. WAF. Warszawa 1973, s. 183.
- [4] S. Szuman: Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej. s. 41.
- [5] S. Popek: Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. s. 59-64
|
