Scenariusz Rady Samokształceniowej
Temat: Jak postępować z dziećmi z cechami nadpobudliwości
psychoruchowej?
Cele szczegółowe:
- nauczyciel zna pojęcie ADHD - nadpobudliwości psychoruchowej
- nauczyciel zna przyczyny i objawy ADHD
- nauczyciel potrafi postawić diagnozę posługując się kryteriami rozpoznawania ADHD
- nauczyciel potrafi ocenić stopień nadpobudliwości
- nauczyciel wie, jak należy pomóc dziecku z ADHD, jak z nim pracować i postępować
Metody: miniwykład, dyskusja, pokaz
Pomoce: plansze, film video nt. ADHD, referat, zestaw materiałów dla nauczycieli
Przebieg spotkania:
- Podanie tematu i celów spotkania.
- Miniwykład ilustrowany planszami.
- Prezentacja filmu video nt. ADHD.
- Dyskusja i wnioski.
Wprowadzenie
Zajęłyśmy się tematem nadpobudliwości psychoruchowej, ponieważ z problemem tym spotyka się wielu nauczycieli w swojej praktyce zawodowej. Według danych choroba ta dotyka 3-7% dzieci. W Polsce jest ich około 80 tys., czyli jeden na stu uczniów podstawówek. Nasza wiedza na temat tej choroby pozwoli pomóc takim dzieciom. Musimy umieć odróżnić chore dziecko od rozpuszczonego łobuza i pospieszyć mu z pomocą. U około 70% osób choroba ta ustępuje w okresie dojrzewania, najprawdopodobniej na skutek burzy hormonów i reorganizacji pracy mózgu. Jeśli jednak do tej pory pozostawi się tych uczniów bez pomocy, to wyrosną z nich agresorzy, może narkomani, osoby mające problemy z przestrzeganiem prawa. Nauczyciele, dzięki znajomości problemu i odpowiedniemu postępowaniu mogą sprawić, że nie dojdzie do wyżej wymienionych zachowań. Jesteśmy bowiem pierwsi po rodzicach, którzy mogą ten problem zauważyć u dziecka i odpowiednio zareagować.
Definicja ADHD
ADHD to skrót od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity Disorder, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (często nazywany zespołem hiperkinetycznym lub zespołem nadpobudliwości psychoruchowej). Jest to rozwojowe zaburzenie uwagi, zaburzenie kontroli impulsów oraz zaburzenie zachowania podporządkowanego przyjętym regułom. Zaburzenia te pojawiają się we wczesnym okresie rozwojowym. Są zdecydowanie chroniczne i trwałe w swej naturze. Nie mogą być przyporządkowane upośledzeniu umysłowemu, znaczącym uszkodzeniom neurologicznym, głuchocie, ślepocie czy poważnemu zaburzeniu emocjonalności. ADHD pojawia się przed 7 rokiem życia (wg Berkeley, 1983).
Przyczyny ADHD
Z nadpobudliwością psychoruchową mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do przewagi procesu pobudzenia nad hamowaniem. Przyczynami takiego stanu są: zaburzenia dynamiki procesów nerwowych, uszkodzenia powstałe w życiu płodowym lub w trakcie porodu, błędy wychowawcze, nerwowy tryb życia. Przyczyny ADHD tkwią w:
- chemii mózgu - zaburzenia równowagi pomiędzy poziomem wydzielania
neuroprzekaźników : noradrenaliny, dopaminy i w mniejszym stopniu
serotoniny ( powoduje to huśtawkę nastrojów i utrudniają koncentrację);
- budowie i pracy mózgu - u dzieci z ADHD budowa i praca mózgu jest
inna, a przepływ krwi w przednich płatach czołowych jest mniejszy;
- genach - nadpobudliwość może być zapisana w DNA, na męskim
chromosomie Y (na ADHD aż 6 razy częściej chorują chłopcy niż
dziewczynki);
- hormonach - winowajcą może być męski hormon płciowy testosteron,
którego wydzielanie jest zaburzone (testosteron sprzyja agresji).
Przejawy nadpobudliwości
Nadpobudliwość przejawia się w trzech sferach:
- ruchowej
- poznawczej
- emocjonalnej
Nadpobudliwość ruchowa:
-
Wzmożona ekspansja ruchowa, niepokój ruchowy. Dzieci są ruchliwe, szukają okazji aby się wyżyć. Natychmiast wykonują polecenie nauczyciela związane z ruchem. Duży problem sprawia im wykonanie czegoś w skupieniu. Sprawiają wrażenie, że nie zwracają uwagi na polecenia. Wynika to jednak nie z ich negatywnej postawy, lecz z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzeniem. Dzieci wykonują wiele drobnych, niepotrzebnych ruchów: bazgrzą po zeszytach, obgryzają ołówki, skrobią po ławce, skubią wargi, gumki, niszczą rzeczy znajdujące się wokół nich. Pracując z takimi dziećmi musimy pamiętać, że wzrost emocjonalnego napięcia czy surowa dyscyplina mogą doprowadzić do jąkania lub nerwicy.
Nadpobudliwość poznawcza:
-
Dziecko nie może skupić się, ciągle coś je rozprasza, odwraca się, rozmawia z kolegami, nie słucha tego, o czym mówi się na lekcji, zwraca uwagę na każdy szmer, głośno go komentując, a wyrwane do odpowiedzi nie wie, o co jest pytane. Dzieci z ADHD wypowiadają się pochopnie, bez przemyślenia, co powoduje, że sprawiają wrażenie bezkrytycznych, mniej spostrzegawczych i mniej inteligentnych niż są w rzeczywistości. Czasami zdarza się, że dziecko ma wzmożoną wyobraźnię. Jest wówczas zamyślone, pogrążone w swoim świecie. Dotknięci ADHD słabo przewidują konsekwencje swoich zachowań.
Nadpobudliwość emocjonalna: -
Głównym objawem jest zwiększona wrażliwość na bodźce. Dzieci takie są konfliktowe, obrażają się, bywają drażliwe, agresywne, łatwo przechodzą od śmiechu do płaczu. Może cechować je depresyjność, niski próg frustracji, niska samoocena, lękliwość.
- Niektórzy znawcy problemu wyróżniają jeszcze nadpobudliwość w sferze somatycznej: fizyczny rozwój poniżej normy, nieprawidłowości somatyczne (np. bóle głowy lub żołądka, pocenie, czerwienienie lub bledniecie), moczenie, wzrost infekcji górnych dróg oddechowych, częstsze wady wymowy, częstsze alergie, krótkie cykle snu, wysoka tolerancja na ból, słaba koordynacja ruchowa.
- Wyróżnia się także nadpobudliwość w sferze społecznej: słabe więzi z rówieśnikami, brak posłuszeństwa, agresja, kłamliwość, kradzież, kłótliwość, lekceważący język, słabe umiejętności rozwiązywania problemów społecznych.
Kryteria rozpoznawania ADHD
Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego określa bardzo szczegółowo, jakie muszą być spełnione kryteria aby można było rozpoznać ADHD. Oto one:
- Zaburzenia koncentracji uwagi - musi wystąpić 6 lub więcej z
podanych objawów i muszą one utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym funkcjonowanie dziecka lub w stopniu
niewspółmiernym do jego rozwoju.
- Dziecko nie jest wstanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć
szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia
błędy wynikające z niedbałości.
- Często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach.
- Często wydaje się nie słuchać tego. co się do niego mówi.
- Często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji.
- Często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć.
- Nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego
wysiłku umysłowego jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć
domowych.
- Często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć, np. zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia itp.
- Łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców,
- Często zapomina o różnych codziennych sprawach.
- Nadruchliwość i impulsywność - 6 lub więcej z podanych poniżej
objawów nadruchliwości i impulsywności musi utrzymywać się przez
przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację
(funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego
rozwoju.
- Dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu.
- Wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających
spokojnego siedzenia.
- Często chodzi po pomieszczeniach lub wspina się na meble w sytuacjach,
gdy jest to zachowanie niewłaściwe.
- Często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem.
- Często jest w ruchu, biega "jak nakręcone".
- Często jest nadmiernie gadatliwe.
- Często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane
w całości.
- Często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej.
- Często przerywa lub przeszkadza innym (wtrąca się do rozmowy lub
zabawy).
Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje
w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).
Diagnozując dziecko z objawami nadpobudliwości psychoruchowej można
przeprowadzić dwie próby (wg M. Bogdanowicz) - "próbę bezruchu" i "próbę
czekania".
"Próba bezruchu" - polega na sprawdzeniu, w jakim stopniu dziecko potrafi w ciągu jednej minuty skontrolować swoje zachowanie. Mówimy do dziecka: " Usiądź wygodnie. Staraj się teraz siedzieć zupełnie bez ruchu, tak długo, dopóki nie powiem dość".
Im szybciej dziecko zaczyna ruszać się, tym stopień nadpobudliwości jest wyższy.
Należy pamiętać tutaj, że jednak 25% dzieci nadpobudliwych potrafi sprostać temu zadaniu.
"Próba czekania" - Mówimy do dziecka "Teraz chwilę zaczekaj, gdyż muszę coś zrobić". Wydając polecenie jednocześnie włączamy stoper i udając, że coś robimy, obserwujemy dziecko. (Tutaj też 25% dzieci potrafi zachować spokój, pozostałe wykonują wiele czynności lub ruchów).
Sposoby pracy nauczyciela z dziećmi dotkniętymi ADHD
- Postawić właściwą diagnozę na podstawie własnej obserwacji i wywiadu
z rodzicami.
- Najistotniejsza jest konsekwencja w postępowaniu - dziecko musi mieć
jasno postawione granice, co mu wolno, a czego nie.
- Systematycznie przyzwyczajamy dziecko do finalizowania każdego
rozpoczętego zadania.
- Podczas pracy z uczniem należy go stale kontrolować, przypominając o
możliwości udzielenia mu pomocy, gdy będzie tego potrzebować.
- Starać się zainteresować dziecko lekcją.
- Zapewniamy dziecku możliwość wyżycia się.
- Zapewniamy mu wybieganie się na przerwach i odreagowanie w czasie
gimnastyki śródlekcyjnej.
- Sadzamy takiego ucznia blisko siebie.
- Zwracamy się do niego mówiąc powoli, bez pośpiechu.
- Pamiętamy, aby uczeń swoje prace wykonywał starannie, dokładnie i do
końca.
- Podczas pracy indywidualnej należy stopniowo wydłużać czas trwania
zadania, nasilając stopień trudności.
- Po zauważeniu nadmiernej ruchliwości na lekcji, należy ją pozytywnie
ukierunkować, np. poprosić o starcie tablicy lub rozdanie prac, zeszytów
itp.
- Zabawy na zajęciach wychowania fizycznego, w których dziecko bierze
udział, powinny mieć jasno określone zasady i czas trwania.
- Po zajęciach wymagających dużej aktywności należy zastosować
ćwiczenie wyciszające, relaksacyjne lub wymagające skupienia, np.
wycinanie, lepienie z plasteliny.
- Zwracając się do dziecka z poleceniem, wydajemy krótki komunikat.
Mówimy rzeczowo, używając prostych słów i patrząc w oczy.
- Należy dostrzegać, chwalić i nagradzać właściwe zachowanie lub dobrze
wykonaną pracę.
- Za złe zachowanie stosować wyważone i wyjaśnione skarcenie.
- Istotna jest współpraca z rodzicami. Należy poradzić, aby zapewnili
dziecku atmosferę akceptacji i spokoju, by nie ulegali emocjom, nie
reagowali wybuchowo. Dziecko musi mieć świadomość, że jest kochane,
a wymagania i konsekwencja w postępowaniu są dla jego dobra.
NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA
W pracy z dziećmi bardzo często spotykamy się ze zjawiskiem nadpobudliwości psychoruchowej. Występuje ona zwłaszcza wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze. Dzieci są niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne i "roztrzepane".
Dzieci nadpobudliwe odznaczają się więc określonym zespołem cech zachowania, które ujawniają się w sposobie wykonywania różnych codziennych czynności, w zabawie, w pracach domowych, albo przy odrabianiu lekcji.
Objawy nadpobudliwości.
Najbardziej widocznym, a jednocześnie bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość dziecka - kręcenie się, bieganie, podskakiwanie, zmiany pozycji ciała itp.
W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy; w sytuacjach wymagających spokoju lub ograniczających ruch dzieci te nawet przeszkadzają swoim partnerom, odrywają ich od zabawy, nie uważają, ciągle kręcą się. Ich nadruchliwość przejawia się też w całym szeregu drobnych ruchów - manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, czasem ogryzanie paznokci.
Wiemy, że duża aktywność ruchowa jest właściwością wszystkich dzieci, jest to jednak ruchliwość dostosowana do sytuacji i do wymagań otoczenia. Dziecko nie przejawiające nadpobudliwości potrafi przez dłuższy czas (lub krótszy - w zależności w jakim jest wieku) pozostawać w spokoju. Dopiero nadmierne przedłużanie tego czasu powoduje niepokój - początkowo dyskretny, później dopiero zauważalny.
U dzieci nadpobudliwych nadruchliwość ujawnia się bardzo szybko i bardzo intensywnie narasta. Wzmożone reakcje są często następstwem nadmiernej pobudliwości emocjonalnej. U dzieci tych obserwuje się zachowania typu: wybuchy złości, impulsywne działanie, łatwe obrażanie się, czasem też płaczliwość. Jednocześnie występuje nasilona aktywność ruchowa. Zauważa się również wzmożoną wybuchowość, skłonność do bijatyki, dokuczliwość, niechęć do podporządkowania się kolegom, zmienność nastrojów, łatwe zniechęcanie się, działanie w sposób niezorganizowany.
Choć możliwości intelektualne nie odbiegają u większości dzieci nadpobudliwych od normy, wyniki w nauce są często u nich niższe, niż rzeczywiste możliwości.
Wzmożona pobudliwość emocjonalna, nadmierna ruchliwość oraz wzmożenie odruchu orientacyjnego mogą u każdego dziecka występować z różnym nasileniem i w różnych powiązaniach. Spotykamy więc dzieci, u których dominującym objawem jest ogólna nadmierna aktywność ruchowa, a nie stwierdzono drobnych ruchów manipulacyjnych. Również pobudzenie emocjonalne jest mniej nasilone. Dzieci te są zawsze czynne, chętne do pomocy, do każdego działania ale chaotyczne, nieporządne, ulegające bardzo łatwo różnym zewnętrznym wpływom, zmieniającym kierunek zainteresowania, gdyż łatwo u nich dochodzi do wzmożenia odruchu orientacyjnego.
Charakterystyczne zachowanie dzieci nadpobudliwych wywołuje specyficzną reakcję wychowawców; z jednej strony są oni zmęczeni aktywnością dziecka, z drugiej widzą, że dzieci te uzyskują często dobre wyniki w swojej pracy i "jak chcą to potrafią". Nasuwa to podejrzenia złej woli dziecka.
Wraz z wiekiem dziecka objawy nadpobudliwości zmieniają się. U małych dzieci do lat 3 znaczna ruchliwość i zmienność uczuciowa jest uważana za cechę fizjologiczną. Nadmierny spokój i mała aktywność powinny wręcz budzić niepokój. Bywają jednak dzieci, które bardzo wcześnie, niemal od pierwszych dni życia przejawiają wyraźną nadmierną pobudliwość, są krzykliwe, trudno u nich wyrobić nawyk snu w określonych godzinach, płaczem i grymasami dezorganizują życie rodzinne.
W okresie poniemowlęcym i przedszkolnym przeważa w zachowaniu dzieci element nadmiernej ruchliwości - na skutek tego często robią wiele szkód w domu lub same ulegają różnym wypadkom.
W wieku 7-10 lat następuje zmiana trybu życia, nowe wymagania i zadania.
Okres przystosowania się jest u tych dzieci dłuższy, a adaptacja bardziej burzliwa.
Objawami, które wcześniej nie ujawniły się wyraźnie są: męczliwość oraz wahania mobilizacji i wydajności w pracy.
Oprócz objawów typowych dla nadpobudliwości spotykamy u tych dzieci zaburzenia, które występują również u dzieci nie przejawiających nadpobudliwości. Pierwszą grupę stanowią objawy uważane za wyraz zaburzeń nerwicowych:
- - zaburzenia snu,
- - lęki dzienne i nocne,
- - moczenie,
- - niektóre przypadki zacinania się i jąkania,
- - tiki nerwowe,
- - natręctwo itp.
Objawy te, podobnie jak nadpobudliwość psychoruchowa są wyrazem zaburzonej równowagi procesów nerwowych.
Drugą grupę stanowią opóźnienia rozwoju niektórych funkcji psychicznych - tzw. fragmentaryczne deficyty rozwojowe. I tak np. fragmentaryczny deficyt w zakresie spostrzegania wzrokowego objawia się tym, że dziecko mimo iż ma prawidłowy wzrok nie potrafi odwzorować kształtów, odnaleźć znanego mu kształtu wśród innych. W początkowej fazie nauki czytania i pisania dzieci mogą mieć trudności w zapamiętaniu kształtu liter, mylą litery o podobnych kształtach.
Przyczyny nadpobudliwości
Typ układu nerwowego jako podłoże nadpobudliwości
N. J. Krasnogórski wyodrębnił cztery typy układu nerwowego u dzieci. Dwa z nich nazwane pośrednimi, to typy silne, zrównoważone. Dwa skrajne to silny, lecz niezrównoważony i niepohamowany, u którego reakcje pobudzeniowe są silniejsze i następują szybciej i łatwiej niż hamulcowe.
Dzieci reprezentujące ten typ charakteryzują się dużą pobudliwością uczuciową, wzmożoną ruchliwością, przyśpieszoną mową oraz ogólną dużą aktywnością.
Drugi z typów skrajnych to typ słaby o zmniejszonej pobudliwości i reakcjach powolnych o niewielkim nasileniu. Dzieci należące do tego typu są mało aktywne, bardzo spokojne. Obserwujemy u nich znaczną męczliwość, brak wytrwałości, nierównomierność pracy.
Zaburzona funkcja ośrodkowego układu nerwowego
U dzieci nadpobudliwych stwierdza się w znacznym procencie przypadków zadziałanie w czasie rozwoju dziecka różnych czynników, o których wiadomo, że mogą uszkodzić ośrodkowy układ nerwowy. Czynniki uszkadzające mogą działać na komórkę rozrodczą, na organizm dziecka w okresie płodowym, w czasie porodu oraz po urodzeniu. Wśród czynników uszkadzających komórkę rozrodczą wymienia się alkoholizm rodziców oraz choroby weneryczne.
W okresie płodowym do czynników uszkadzających zaliczamy:
- zakażenia wirusowe płodu (odra, świnka, różyczka, grypa, żółtaczka
zakaźna itp.),
- zatrucia - picie alkoholu, palenie papierosów, leki nasenne, uspokajające lub stosowane w celu usunięcia ciąży, zatrucia ciążowe, zatrucia pokarmowe,
- niewłaściwe odżywianie się matki (zwłaszcza braki witamin A i B2) oraz
niedostateczna ilość pokarmów białkowych,
- urazy mechaniczne (np. nieudane próby usunięcia ciąży), nieszczęśliwe
upadki lub uderzenia w brzuch.
W okresie porodu uszkodzenie układu nerwowego u noworodka mogą spowodować:
- urazy mechaniczne spowodowane zbyt szybką lub nieprawidłową akcją
porodową,
- niedotlenienie dziecka.
Po urodzeniu dziecka uszkodzenie układu nerwowego może nastąpić na skutek:
- przebycia zapalenia mózgu lub opon mózgowych,
- ciężkiego przebiegu chorób zakaźnych (wysoka temperatura, drgawki),
- urazy mechaniczne czaszki.
Czynniki społeczno-wychowawcze
Nie rozstrzygając tego, w jakim stopniu dziedziczność ma udział w nerwowości dziecka, można z całą pewnością stwierdzić, że nerwowość, nie zrównoważenie rodziców, zatargi, a nawet awantury burzą równowagę psychiczną dziecka.
Zdarza się jednak również, że przedszkole, a przede wszystkim szkoła jest tym Środowiskiem, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi procesów nerwowych u dzieci przedtem zrównoważonych. Przyczyną są pewne trudności w nauce szkolnej.
Dziecko jeszcze nie ma bardzo złych ocen, a więc jawnych niepowodzeń w szkole, a już ma subiektywne trudności z wykonaniem prac domowych, z nadążaniem za tokiem lekcji.
Gdy trudności nie zostaną zauważone i nie przeciwdziała się im, a przeciwnie - okazuje się niezadowolenie, zaczynają one narastać, stwarzają coraz trudniejszą dla dziecka sytuację, wpływając na zmianę jego zachowania.
Przyczyną tego rodzaju trudności w nauce są najczęściej fragmentaryczne deficyty rozwojowe nie zauważone przez rodziców i nauczycieli.
Jako ostatni czynnik warunkujący prawidłowy rozwój dziecka wymienić należy wychowanie. W rodzinach dzieci nadpobudliwych spotykamy się najczęściej z wychowaniem niekonsekwentnym oraz z wychowaniem rygorystycznym.
Wychowanie niekonsekwentne - charakteryzuje się brakiem stałych wymagań stawianych dziecku oraz praw mu udzielanych. Stosunek uczuciowy do dziecka jest nierówny, przejawia się w gwałtownych reakcjach uczuciowych - raz wielka miłość,
a raz niechęć.
Wychowanie rygorystyczne - rzadko jest obecnie spotykane w czystej formie. Bywają rygorystyczni: ojciec lub matka, nauczyciel lub wychowawczyni w przedszkolu. Nie zdarza się raczej by wszyscy byli rygorystyczni.
Konsekwentnie rygorystyczne wychowanie stwarzając bardzo wyraźne i stałe kryteria postępowania może być w pewnych okresach życia dziecka pozytywne, o ile nie towarzyszy mu brutalność i bezwzględność.
Wychowanie dziecka nadpobudliwego w wieku szkolnym
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardzo przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Dzieci te, będąc uciążliwe,
kłopotliwe, wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania, czasem nawet wyczerpania, wtedy zawodzi samokontrola, a zaczyna się samoobrona przed aktywnością dziecka.
Nadpobudliwość dziecka powoduje różnorakie trudności w podporządkowaniu się regulaminowi szkolnemu i dostosowaniu się do wymagań nauczycieli, co od pierwszej chwili może niekorzystnie wpłynąć na stosunki uczeń - nauczyciel. Również stosunki z kolegami są zagrożone na skutek nadmiernej emocjonalności oraz aktywności dziecka. Jeżeli z nadpobudliwością występuje dysharmonia rozwoju umysłowego, mogą pojawić się trudności w nauce, które komplikują dodatkowo sytuację dziecka nadpobudliwego.
W początkach nauki nadmierna ruchliwość, trudności w skupieniu uwagi, brak podporządkowania się rygorom szkolnym, są zwykle traktowane dość tolerancyjnie, gdyż uważa się, że jest to okres adaptacji dziecka do nowych warunków i wymagań. Jednocześnie w tym właśnie okresie należy "wyłowić" spośród uczniów tych, u których trudności przystosowania są szczególnie nasilone.
Istotne znaczenie mają także informacje uzyskane od rodziców dziecka na temat jego zachowania się poza szkołą. Należy postawić sobie pytanie, czy nasz wychowanek jest dzieckiem nadpobudliwym, czy tylko bardzo aktywnym, ruchliwym, umiejącym zachować spokój i równowagę w warunkach tego wymagających?
Na ogół nie ma wątpliwości w przypadku występowania objawów nadpobudliwości we wszystkich trzech sferach: ruchowej, emocjonalnej i poznawczej lub przy znacznym jej nasileniu. Rozpoznanie staje się trudniejsze, gdy mamy do czynienia z dzieckiem o objawach nadpobudliwości w jednej sferze przy innych mniej nasilonych. Niektóre dzieci z wyraźną przewagą nadruchliwości, ekspansywne, aktywne, ciągle rwące się do jakiegoś działania wykazują stosunkowo mniejsze nasilenie relacji emocjonalnych, rzadziej popadają w konflikty z kolegami. Właściwe pokierowanie ich aktywnością, wykorzystanie jej dla celów społecznie pozytywnych, może dać dobre rezultaty wychowawcze. Te dzieci powinny być włączone do zadań grupowych np. udział: w organizowaniu zabawy czy wycieczki, w planowaniu i wykonaniu gazetki ściennej, w urządzaniu, ozdabianiu klasy itp. Powinno się im powierzać na terenie klasy (później szkoły) różne funkcje. Nie należy jednak w jednej grupie gromadzić kilkorga dzieci nadpobudliwych, gdyż grozi to całkowitą dezorganizacją wykonywanego zadania, a także konfliktami wewnątrz grupy.
Podejmując próby właściwego kierowania aktywnością dzieci nadpobudliwych należy pamiętać o pewnych zasadach:
- Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy. Chwiejna uwaga dzieci nadpobudliwych kieruje ich zainteresowania na coraz to nowe tory. Dlatego im bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, a praca zakończona.
- Konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia. Niekorzystne jest odwoływanie dziecka od rozpoczętego zajęcia (zabawy, czytania książek, odrabiania lekcji)
- Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach.
Zarówno odległość celów działania, jak i zakres powierzonych obowiązków oraz system kontroli muszą zmieniać się z wiekiem i być dostosowane do możliwości i poziomu rozwoju dziecka. W wieku przedszkolnym - należy z dzieckiem współpracować - pomagać, a nie tylko kontrolować. W wieku wczesnoszkolnym - obserwować przebieg działania i czasem pośpieszyć z pomocą.
Im dziecko starsze i lepiej wdrożone do samodzielności, tym bardziej można kontrolę osłabić i ocenić wynik działania.
W przypadku dzieci nadpobudliwych proces ten musi następować wolniej niż u dziecinie przejawiających nadpobudliwości, gdyż prawidłowe nawyki wytwarzają się u nich trudniej i są mniej trwałe. W przypadku dzieci o wzmożonej pobudliwości emocjonalnej istotna jest spokojna atmosfera w środowisku dziecka, równowaga osób wychowujących.
Dziecku nadpobudliwemu trzeba zaoszczędzić niepotrzebnych bodźców, ale nie należy chronić go przed wszystkimi bodźcami, co najczęściej przybiera formę ustępliwości i podporządkowania rodziców impulsywnemu dziecku.
Bodźcami szczególnie negatywnymi dla dzieci nadpobudliwych są wszelkie trudne sytuacje np. zadania nawet w niewielkim stopniu przerastające możliwości dziecka, niepowodzenia w realizacji zamierzeń. W sytuacjach trudnych działalność dziecka nadpobudliwego staje się zdezorganizowana, stan pobudzenia wzmaga się. Wymaga ono wtedy poparcia, a nawet pomocy w przezwyciężaniu trudności tak, aby zadanie zostało doprowadzone do końca przy zachowaniu względnej równowagi emocjonalnej.
Dzieci o silnej reaktywności emocjonalnej nie należy:
- - obarczać wieloma obowiązkami jednocześnie,
- - obarczać funkcjami zbyt eksponowanymi,
- - obarczać zadaniami zbyt trudnymi.
Należy stopniować zarówno trudności jak i zakres działania, w miarę możliwości nie dopuszczać do niepowodzeń, które mogą przekreślić to, co dotychczas zostało osiągnięte dzięki właściwemu postępowaniu.
Dzieci nadpobudliwe są bardzo wrażliwe na stosunek do nich. Nadmierna krytyka, pokpiwanie, żartowanie często staje się przyczyną zaburzenia ich równowagi emocjonalnej. Łatwo obrażają się, są kłótliwe, popadają w konflikty z kolegami. Należy im oszczędzić tego rodzaju doznań włączając je w odpowiednie grupy koleżeńskie.
W związku z tym, że nadpobudliwość jest wyrazem zmniejszonej odporności i nadwrażliwości układu nerwowego w atmosferze napięcia i walki dziecko podlega każdorazowo nowym urazom. Dlatego wszelkie drastyczne środki wychowawcze, kary fizyczne, izolacja pod zamknięciem, agresja słowna dorosłych w postaci awantur i krzyków, długotrwałe dyskusje itp. jedynie pogarszają sprawę i prowadzą do nasilenia objawów.
Takie długotrwałe lub często powtarzające się negatywne sytuacje bodźcowe i konflikty powodują pojawienie się bądź nasilenie objawów nerwicowych np. lęki nocne, moczenie, natręctwa lub stają się przyczyną utrwalenia reakcji obronnych, czyli aroganckiej postawy, agresji, kłamstwa itp.
Ważnym czynnikiem w wychowaniu dziecka nadpobudliwego jest umiejętne wypełnianie jego wolnego czasu.
Nie można wymagać, aby się tylko uczyło, ani stale organizować mu zajęć - musi mieć ono swobodę wyboru działania. Natomiast kontrola powinna polegać nie na ciągłym strofowaniu, korygowaniu lub krytykowaniu dziecka lecz na wkraczaniu w zabawę wtedy, gdy staje się ona chaotyczna i bezmyślna.
Takie zabawy nie uspokajają dziecka i nie rozładowują lecz wzmagają stopień pobudzenia. Dziecko nadpobudliwe pochłonięte zabawą nie kontroluje swojego działania, nie zwraca uwagi na otoczenie, czyni różne szkody i zniszczenia.
Trudności w nauce
Pojawienie się trudności w nauce u dzieci nadpobudliwych może mieć dwie zasadnicze przyczyny:
- fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe współwystępujące z nadpobudliwością.
- dezorganizujący wpływ nadpobudliwości na przebieg czynności przejawiających
się w zaburzeniach uwagi, w chaotyczności, w wahaniach, w mobilizacji do
pracy i szybkim męczeniu się (często obie te przyczyny występują jednocześnie).
Trudności spowodowane fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi w zakresie
analizy i syntezy wzrokowej lub słuchowej bądź sprawności manualnej można stwierdzić już na początku nauki w klasie I lub II. Dotyczą one przede wszystkim nauki czytania i pisania, a przejawiają się w postaci specyficznych błędów, w przedłużającym się okresie literowania lub sylabizowania przy czytaniu, w bardzo brzydkim piśmie itp.
W przypadku dzieci przejawiających fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe nadpobudliwość psychoruchowa z jednej strony wpływa dezorganizująco na pracę dziecka (trudności koncentracji uwagi, chaotyczność, brak precyzji itp.), z drugiej - wywołuje niewłaściwe postawy rodziców i nauczycieli, którzy skłonni są uważać, że przyczyną niepowodzeń jest zachowanie dziecka lub jego niechęć do pracy, a nie obiektywne trudności. Tego rodzaju opinia wywołuje najczęściej wzmożenie rygorów, zamiast konkretnej pomocy, co nasila objawy nadpobudliwości.
Wykrycie prawdziwej trudności w nauce jest warunkiem właściwego przeciwdziałania niepowodzeniom. Decyzję co do konieczności stosowania ćwiczeń reedukacyjnych powinien podjąć psycholog po szczególnym badaniu dziecka. U dzieci o prawidłowym rozwoju funkcji poznawczej obserwujemy również dezorganizujący wpływ nadpobudliwości, czyli niesystematyczność, chaotyczność w pracy, nieporządek, nierównomierne osiągnięcia w nauce.
W klasie I i II stwierdza się obniżony poziom czytania i pisania, szczególnie zaburzona jest czynność graficzna.
- Zabiegiem terapeutycznym w wychowaniu dzieci nadpobudliwych są zajęcia ręczne, które poprawiają sprawność ruchową rąk np. majsterkowanie, rysowanie, malowanie farbami, kredkami, wycinanie itp. Wszelkie prace ręczne powinny być obserwowane przez dorosłych, aby miały znaczenie nie tylko jako ćwiczenia sprawności rąk, ale również jako trening w wykonywaniu określonych zadań. Dzieci, u których psycholog stwierdza poważny stopień deficytów fragmentarycznych powinny być reedukowane przez fachową osobę.
- Dzieci nadpobudliwe nie umieją gospodarować swoją energią, nie umieją dostosować wysiłku do rozmiaru zadania, jak również regulować tempa pracy w zależności od potrzeby.
Należy więc czuwać nad organizacją ich pracy.
W domu
- powinny pracować w spokojnych warunkach zapewniających możliwość maksymalnej mobilizacji i skupienia uwagi, z uwzględnieniem krótkich przerw poświęconych wypoczynkowi i odprężeniu.
- lekcje powinny być odrabiane o tej samej porze, dziecko po powrocie ze szkoły powinno odpocząć, po czym zasiadać do lekcji w spokoju i ciszy,
- należy dopilnować, aby przy odrabianiu lekcji na stole było tylko to, co służy pracy,
- nie należy przy dziecku siedzieć cały czas, od czasu do czasu należy sprawdzić, czy dziecko pracuje i czy nie ma trudności, a jeśli ma wtedy pomóc,
- należy wyrobić u dziecka zdolność do samokontroli,
- po przygotowaniu lekcji ustnych należy dziecko "przesłuchać"
W szkole
- należy unikać gromadzenia dzieci nadpobudliwych w jednej klasie,
- należy rozsadzić je w ławkach w sposób zaplanowany (na przedzie, tam gdzie
nauczyciel często się zatrzymuje chcąc widzieć wszystkich uczniów),
- dobór towarzystwa w ławce powinien być przemyślany, aby uczeń nadpobudliwy
nie wpływał ujemnie na sąsiada (np. nie każde dziecko spokojne toleruje
sąsiedztwo dziecka nadpobudliwego, odpowiedniejszym towarzystwem byłoby dziecko aktywne, ale odporne psychicznie, zrównoważone i zorganizowane),
- w postępowaniu i ocenie ucznia nadpobudliwego należy brać pod uwagę
wszystkie charakterystyczne dla niego cechy, a przede wszystkim zmienność jego pracy i zachowania, nie każda zła odpowiedź jest rzeczywiście dowodem braku wiadomości czy umiejętności, należy tym dzieciom dać szansę częstego
odpowiadania, pamiętając, że są one skłonne do odpowiedzi pochopnych, (dać szansę na zastanowienie się i korektę odpowiedzi)
- nie jest wskazane "wyrywanie" do odpowiedzi w przypadkach gdy dziecko jest czymś zajęte, zamiast uważać - stwarza to napięcie i działa dezorganizująco; właściwsze jest zwracanie uwagi ucznia na omawiany przedmiot, poinformowanie go, o czym była mowa i wreszcie zadanie pytania
Warunkiem powodzenia w pracy z dzieckiem nadpobudliwym, a nawet sukcesu wychowawczego jest zrozumienie, że takie dziecko nie jest dzieckiem złym, nieznośnym lecz dzieckiem, które ma trudności w kierowaniu swoim postępowaniem i przystosowaniu do wymagań rodziny i szkoły.
Wychowanie dziecka nadpobudliwego to zarówno stwarzanie konsekwentnego systemu wymagań i uprawnień, jak również odpowiednia atmosfera, w której dziecko czuje się nie zagrożone, aprobowane, otoczone przyjaźnią i miłością. Konieczność wzmożonej kontroli zewnętrznej regulującej zachowanie dziecka nadpobudliwego musi być połączona ze stopniowym wdrażaniem go do samodzielności i samokontroli.
Dzieci te wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli mają wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.
Literatura:
- Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986.
- Nartowska H.: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. PZWS, Warszawa 1972.
- Spionek H.: Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. PZWS, Warszawa 1970.
- Tomaszek B.: Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym w szkole i w domu?. Wydawnictwo RUBIKON, Kraków 2005.
|
