Bez wątpienia rola wartości oraz ich wdrażanie w proces wychowania, powinny być mottem każdego nauczyciela-wychowawcy. Nie jest możliwe, aby zagłębić się w temat wartości oraz roli, jaką spełniają w wychowaniu, bez wyjaśnienia tego, czym jest w istocie rzeczy pojęcie wychowania oraz pojęcie wartości.
Jeśli chodzi o to, czym jest wychowanie, jako jedno z podstawowych pojęć pedagogiki, to należy nadmienić, że nawet wśród wybitnych teoretyków wychowania nie ma jednomyślności, co do jednej słusznej definicji tego pojęcia.
Warto jednakże odnieść się do niektórych prób jego zdefiniowania. Najogólniej wychowanie jest rozpatrywane jako proces, czyli swoisty rodzaj ludzkiego działania, lub też jako wynik lub produkt oddziaływań wychowawczych, utożsamiany z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka. Przy czym przez oddziaływanie rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany czy przeobrażenia w osobowości i zachowaniu, zwłaszcza opinii i przekonań
o otaczającym nas świecie oraz postaw wobec ludzi, samych siebie
i wspomnianych wartości. [1]
Wartości natomiast oznaczają wszystko to, co jest neutralne i obojętne, lecz jest cenne, ważne i doniosłe, przez co stanowi cel ludzkich dążeń.
Inną nie mniej trafną definicją jest definicja określająca wartości jako normy
i zasady postępowania, które umożliwiają wychowankowi pełny rozwój oraz chronią go przed wyrządzaniem krzywdy sobie i innym. [2]
Odpowiedzialny nauczyciel-wychowawca ma świadomość, że wszyscy ludzie a przede wszystkim wychowankowie w wieku szkolnym potrafią właśnie poprzez brak wartości i autorytetów je propagujących, krzywdzić samych siebie oraz innych. W związku z tym, każdy a szczególnie młody obywatel potrzebuje określonego systemu norm i zasad postępowania nazywanych wartościami.
To właśnie tego typu zasady i normy przyczyniają się do właściwego rozwoju osobowego młodego człowieka, chroniąc go jednocześnie przed popełnianiem błędów. Niezmiernie ważne wydaje się również to, aby poprzez właściwe postępowanie wychowawcy pomóc wychowankowi samodzielnie odkryć
i stosować chociażby te najbardziej podstawowe wartości. Proces ten nie jest łatwy i wymaga od wychowawcy wielkiego wysiłku. Świat wartości jest na ogół prezentowany przez kogoś lub przez coś. Skłaniając się do wyboru danej wartości, człowiek przypisuje ją komuś lub czemuś i w oparciu o te kryteria wybiera między poszczególnymi obiektami (elementami) wartości.
Rozpatrując jakąś wartość z reguły posługujemy się oceną, przy pomocy której ustalamy wartość danego przedmiotu, obiektu, pojęcia itp. Innymi słowy wartościujemy, jeżeli oceniamy jedne rzeczy przed drugimi. Aby nie pogubić się w świecie wartości, przyjęto pewną klasyfikację wartości. Istnieje wiele różnego rodzaju podziałów wartości. Najwcześniej przyjęty podział wartości, uwzględniający zasadę różnic tematycznych to: wartości teoretyczne, ekonomiczne, społeczne, estetyczne, polityczne i religijne. Inny podział
to podział na wartości odczuwane i uznawane. Na wartości instrumentalne (czyli podstawowe) i ostateczne (czyli wyższe).
Jak wiadomo badaniem wartości zajmuje się nauka nazywana aksjologią. Bez wątpienia wszelkie koncepcje aksjologiczne mają bezpośredni wpływ
na cele edukacyjne. Najważniejszą wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, oraz wszystko to, co go dotyczy. Chodzi tu o jego życie, rozwój, tożsamość, samorealizację, niezależność, wolność, podmiotowość. To właśnie wartości powodują uaktywnienie się i uruchomienie ludzkiej motywacji oraz ukierunkowanie ludzkiego działania. Są one także przedmiotem pragnień człowieka oraz stanowią czynnik regulujący jego postępowanie oraz nadają życiu ludzkiemu większy sens. Jednym z podstawowych uwarunkowań, wpływających na ludzkie zachowanie oraz ocenę innych ludzi jest hierarchia uznawanych wartości. Wyznacza ona również postawy wobec różnych obiektów. Wszelkie ideały postawy człowieka, czy też modele wychowawcze muszą wynikać z bezbłędnego zrozumienia aksjologicznej specyfiki natury ludzkiej. Dlatego też wiedza o wychowaniu musi być bezpośrednio powiązana
z wiedzą o wartościach oraz wiedzą o człowieku. Wartości występujące
w procesie wychowawczym przejawiają się w metodach, celach i treściach. Istnieją dwie przeciwstawne teorie istnienia wartości: obiektywna
i subiektywna. Zwolennikiem obiektywistycznej teorii istnienia wartości jest J. Szczepkowski, który wartością nazywa "dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany,
w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus. [3] Wartości tak rozumiane to: przedmioty lub stany rzeczy dające zadowolenie i równowagę psychiczną a dążenie do nich lub ich osiągnięcie daje poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Subiektywistyczna teoria istnienia wartości polega na tym, że jej zwolennicy widzą wartości jako zjawiska ze sfery świadomości, dla których współwystępuje element poznawczy, emocjonalny
i normatywny. Obiektywistyczna teoria podkreśla, że wartości są w nas niezależnie od tego czy podobają się nam czy nie. Przykładem takich wartości może być dobro i prawda. Natomiast według myśli subiektywistycznej wartości są wytworem ocen oraz pojawiają się jako rezultat naszych subiektywnych doznań. Obecnie przyjmuje się, że wartości mają charakter obiektywno - subiektywny, czyli podmiotowo - przedmiotowy zgodnie z teorią racjonalizmu. Znaczy to, że "wartości istnieją obiektywnie w przedmiotach, ale są ujawniane tylko wtedy, gdy pozostają w relacji do podmiotu ludzkiego czyli, że warunkiem koniecznym zaistnienia wartości jest nie tylko realna właściwość przedmiotu, ale także stosunek do niej podmiotu ją oceniającego. [4]
Spośród uniwersalnych wartości, jakie należałoby przedstawić i wpajać wychowankom, na uwagę zasługują między innymi: sprawiedliwość, odpowiedzialność, tolerancja, wolność, altruizm czy bezinteresowność.
Sprawiedliwość, czyli stała skłonność oddania każdemu tego, co mu się należy. Odpowiedzialność, czyli postawa, której wyrazem jest odpowiadanie za swoje czyny i postępowanie, a także za swoje postawy i zachowanie oraz odpowiedzialność brana na siebie za innych i poddawanie się sankcjom
w przypadku naruszenia tej postawy. Tolerancja polega na skłonności do zgody, na tolerowaniu myślenia, działania i uczuć innych niż nasze. Wolność, czyli całkowita niezależność od czegokolwiek, niezależność przejawiająca się
w działaniu i podejmowaniu decyzji. Altruizm - oznacza troskę o dobro konkretnej osoby lub grupy. Troska ta polega najczęściej na wyświadczeniu komuś przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny oraz dobrowolny. Wyjaśniając natomiast pojęcie bezinteresowności możemy stwierdzić, że celem bezinteresowności nie jest korzyść własna, lecz dobro innych osób.
Przedstawione wartości są niezmiernie szlachetne, lecz wydaje się,
że w dzisiejszych czasach o wartościach (nie tylko tych wyżej wymienionych) mówi się w przeważającej mierze ogólnikowo, hasłowo i niekonsekwentnie. Chociaż z drugiej strony dostrzega się wyraźne ożywienie teoretyków
i praktyków wychowania w tej dziedzinie, co może doprowadzić
w konsekwencji do powolnego wyzwalania się z "obojętności aksjologicznej". Niepokojący również jest fakt polegający na znacznej dowolności interpretacyjnej, która cechuje autorów operujących pojęciami wartości. Jeszcze jedną negatywną cechą wyrażania się o wartościach jest mianowicie "brak głębi" polegający na tym, że zwroty typu "hierarchizacja wartości", "urzeczywistnienie wartości", "wychowanie do wartości", "wybieranie wartości" to często jedynie powierzchowne sformułowania sugerujące,
że eksponuje się coś ważnego i pożądanego. Ponadto nie zawsze wiadomo,
co w danym momencie mają na myśli ci autorzy, którzy odwołują się ogólnikowo do wartości uniwersalnych lub ogólnoludzkich, bądź też przywołują konkretnie dobro, piękno, prawdę czy miłość.
Wychowując więc młodego człowieka w duchu poszanowania, respektowania oraz przestrzegania wartości, szczególnie w okresie gdy poszukuje on własnej tożsamości, nie jest procesem łatwym przez co wymaga szczególnego zaangażowania nauczyciela-wychowawcy. Nauczyciel, chcący być autorytetem dla swojego podopiecznego, oraz chcący skutecznie ukierunkowywać go ku właściwym wartościom, sam musi reprezentować odpowiednią postawę, która będzie spójna z przekazywanymi treściami.
Wytyczony i realizowany w szkole program wychowawczy stawia nauczycielowi-wychowawcy niezmiernie wysokie wymagania. Wymaganiami tymi są: biegłość w myśleniu intuicyjnym, zgodność czynów ze słownymi deklaracjami i pouczeniami, otwartość wobec dzieci i rodziców, umiejętność słuchania i prowadzenia dialogu z uczniami, bycie dla ucznia wzorem
i autorytetem kulturowym, poszanowanie godności ucznia oraz znajomość zasad dydaktyki i metodyki. W trakcie wielokrotnych, niezależnie od siebie przeprowadzanych badań wśród młodzieży licealnej na temat hierarchii wartości dominujące miejsca zajmują kolejno: rodzina, miłość, przyjaźń, zaufanie, wykształcenie, zdrowie, poczucie bezpieczeństwa, dobra sytuacja finansowa, szczerość, satysfakcjonująca praca i kariera zawodowa, religia oraz tolerancja.
Jak wiadomo system wartości człowieka kształtuje się systematycznie
i stopniowo w miarę jego rozwoju i dorastania. Na każdym etapie życia człowiek uświadamia sobie kolejno, co jest dla niego ważne i według jakich kryteriów i reguł chce żyć. Dlatego też w przypadku młodego człowieka
w okresie dojrzewania, kiedy to często dochodzi do zagubienia w wartościach, braku ich właściwej hierarchii, ciągłego poszukiwania i niejednokrotnie odnajdywania antywartości społecznie nieakceptowanych, rola autorytetów moralnych, nauczycieli i rodziców jest nie do przecenienia. Każdy rodzic, wychowawca czy autorytet moralny powinien pamiętać o zasadzie mówiącej,
że niewspółmiernie korzystniejsze jest kształtowanie właściwych postaw wraz
z rozwijaniem odpowiednich strategii profilaktycznych, aniżeli późniejsze usuwanie negatywnych skutków podejmowanych przez młodzież niewłaściwie przygotowaną do życia.
BIBLIOGRAFIA
- Piotr Petrykowski "Podstawy teorii wychowania" - wprowadzenie w problematykę. Wydawca Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku. Włocławek 2003
- M. Łobodzki "Teoria wychowania w zarysie" Kraków 2003
- "Kompetencje nauczyciela-wychowawcy". Redakcja naukowa: Krystyna Ferenz, Edward Kozioł. Redakcja wydawnictw humanistyczno-społecznych Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zielona Góra 2002
- Angelika Paszkiewicz "Technologia Wychowania" Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana. Białystok 2001
- Wincenty Okoń "Wszystko o wychowaniu" Wydawnictwo akademickie "Żak" Warszawa 1999
- "Wychowanie na co dzień" - miesięcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców. Numer 4-5 Kwiecień-Maj 1998
- Mieczysław Łobocki "ABC Wychowania"- dla nauczycieli i wychowawców. Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne. Warszawa 1992
- Maria Porębska "Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości" WsiP Warszawa 1992
- Czesław Wiśniewski artykuł "Zasada złotego środka" Społeczne towarzystwo oświaty "Edukacja i dialog" numer 71/1995
- Miesięcznik "Problemy opiekuńczo wychowawcze" Wydawnictwo Szkolne
i Pedagogiczne
- J. Szczepański "Elementarne pojęcia socjologii" Warszawa 1972
- Internet
- [1] Mieczysław Łobocki "ABC Wychowania"- dla nauczycieli i wychowawców. Wydawnictwo szkolne i pedagogiczne. Warszawa 1992 str.10
- [2] http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/ID/md_0310_wartosci.html
- [3] J. Szczepański "Elementarne pojęcia socjologii" Warszawa 1972
- [4] M. Łobodzki "Teoria wychowania w zarysie" Kraków 2003
|
