Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny jest istotnym okresem kształtowania się podstawowych struktur osobowości. Osobowość dziecka to całość dynamizmów zorganizowanych wokół struktury ja, które wyzwalają i regulują jego zachowanie. Osobowość rozwija się etapami od urodzenia. Na kształtowanie się osobowości dziecka znaczący wpływ ma otoczenie społeczne, a przede wszystkim rodzina. Na rozwój osobowości dziecka ma także wpływ jego stan zdrowia, odżywianie, atmosfera wychowawcza. Jeśli rodzice i wychowawcy w tym wieku zapewnią dziecku warunki sprzyjające wytwarzaniu się u niego poczucia bezpieczeństwa, jeśli okazują mu przywiązanie uczuciowe, nie uzależniając przy tym nadmiernie od siebie, stwarzają podstawy zdrowia psychicznego i rozwoju osobowości zrównoważonej i społecznie dobrze przystosowanej. W okresie dzieciństwa kształtują się podstawowe nawyki i sposoby zachowania się, potrzeby i skala uczuć, ważne wzory osobowości, z którymi dziecko pragnęłoby się utożsamić. Temperament stanowi dynamiczny aspekt osobowości, który nie podlega szybkiemu rozwojowi w ontogenezie. Obejmuje on zespół stałych właściwości psychicznych, które wyznaczają stopień energii życiowej dziecka, jego ruchliwości szybkości powstawania i trwałości jego reakcji. Środowisko społeczne, w którym żyje przekazuje mu obowiązujące w danej grupie reguły zachowania. Grupa ta uczy także zachowań związanych z pełnieniem roli dziecka. Dziecko uczy się spełniania określonych wymagań, aby zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami dorosłych. Przyjmuje wzory zachowania. Wymagania i wzory są czynnikami, dzięki którym tworzy się osobowość. Dziecko w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym kształtuje swój obraz przez porównanie z grupą odniesienia, który stanowią oceny ważnych dla niego" osób dorosłych, oraz rówieśników. W tym okresie dziecko porównuje swój wygląd zewnętrzny z wyglądem rówieśników, pragnie być do nich podobne. Różnice w wyglądzie fizycznym wpływają niekorzystnie na rozwój obrazu samego siebie. Na kształtowanie osobowości wpływają różnorodne defekty fizyczne. Dzieci takie przy niesprzyjających oddziaływaniach wychowawczych mogą doznawać winy i uznawać się za gorsze od innych. Dziecko w tym wieku zwraca uwagę na swój strój, pragnie, aby jego ubranie było podobne do ubrań, które noszą jego rówieśnicy. Ma to wpływ na wzmocnienie poczucia jego wartości. Na kształtowanie obrazu siebie wpływa imię własne dziecka. Lubi ono takie imiona, które są podobne do imion noszonych przez rówieśników. Dzieci wychowujące się w rodzinach pełnych, darzących je miłością, rosną w przekonaniu, że są bardzo cenne dla swych rodziców. Są one dumne ze swoich bliskich, gdy dorosną chcą być podobne do matki czy ojca. Powstawanie nowych potrzeb psychologicznych, przede wszystkim potrzeb poznawczych - potrzeby przynależności do grupy, potrzeby sukcesu, jest niezależne od zaspokajania potrzeby biologicznej, potrzeby bezpieczeństwa i miłości. Pełne zaspokajanie potrzeb uwarunkowane jest sytuacji, w jakiej dziecko wzrasta. W okresie wczesnoszkolnym rozwijają się oprócz postaw w stosunku do rodziców, rodzeństwa także postawy w stosunku do innych dorosłych i rówieśników. Bardzo ważne jest to czy dziecko jest lubiane i cenione przez rówieśników gdyż ma to wpływ na kształtowanie sądu o samym sobie. Dziecko kochane i cenione przez rodziców buduje obraz świata w kategoriach świata bezpiecznego. Pragnie poznać ten świat, jego stosunek do otoczenia jest pełen akceptacji i nie odczuwa lęku przed nieznanym. W szkole uczy się stosunku do własności społecznej, odpowiedzialności, szacunku dla pracy. Kształtuje poczucie powinności moralnej pod wpływem wzorów przekazywanych przez otoczenie. Poczucie powinności moralnej w stosunku do rówieśników jest bardzo uzależnione od indywidualnej, konkretnej sytuacji. Problem zaburzeń osobowości jest bardzo złożony. Najpoważniejszym problemem psychopatologii dziecięcej są zaburzenia samego procesu rozwoju osobowości, które w późniejszym okresie mogą przybrać postać nerwicy czy socjopatii. Takie zaburzenia zachowania jak socjopatia, gdy przyczyny tkwią w środowisku społecznym np. brak kontaktu z matką, kary fizyczne, czy charakteropatia podłożem jest uszkodzenie c.u.n. Typowe objawy nieprawidłowego rozwoju tego podsystemu osobowości, bez względu na etiologię, to wybuchy złości, samoagresja, słabe postępy w rozwoju uczuć wyższych, nadpobudliwość psychoruchowa. Nieprawidłowy rozwój osobowości w kierunku socjopatii cechują zaburzenia procesów emocjonalno - motywacyjnych w połączeniu z zaburzeniami charakteru jednej ze struktur sieci poznawczej. Struktura ta jest opisywana jako zbiór trwałych postaw wobec samego siebie, innych ludzi, norm, zasad przyjętych w danym społeczeństwie. Nieprawidłowy rozwój struktur osobowości występuje wówczas, gdy widoczny jest nieprawidłowy stosunek dziecka do ludzi (wrogość, nieufność, dążenie do dominowania), do zadań (brak samodzielności, wytrwałości, niedbałość), do rzeczy (barak poszanowania cudzej własności, zachłanność), do siebie samego (zbyt wysoka samoocena). Przykładem zaburzeń rozwoju osobowości dziecka jest kłamstwo i kradzieże. Jeżeli takie zachowania występują, konieczne jest ustalenie czy niepożądane zachowania dziecka są związane z jego wiekiem i typowymi cechami tego etapu rozwoju osobowości, wynikają z niezaspokojenia potrzeb, czy są sygnałem nieprawidłowego rozwoju osobowości. Deformacja rozwoju osobowości w kierunku socjopatii polega, na niedorozwoju wyższych dynamizmów regulacji zdominowanych przez dynamizmy podstawowe. W wieku wczesnoszkolnym na przykład nadmierny rozwój dynamizmów o charakterze biologicznym może blokować rozwój dynamizmów interreakcyjnych potrzeb psychicznych. Socjopatyczny rozwój osobowości, czyli nieprawidłowy proces przyswajania norm, wzorów zachowania, wytwarzania idealnego obrazu świata i siebie występuje, gdy: - - brak jest dziecku wzorca do naśladowania i identyfikacji (np. chłopiec wychowywany prze z ojca),
- - rodzice nie budzą szacunku dziecka i jego pozytywnych uczuć,
- - system zewnętrznych wymagań jest wadliwy (sprzeczne, niedostosowane do możliwości dziecka, niewłaściwie egzekwowane), co nie sprzyja
przekształceniu się ich w wewnętrzne wymagania. Odtrącająca postawa rodziców powoduje zahamowanie rozwoju uczuć społecznych, sprzyja kształtowaniu się takich cech jak: nieposłuszeństwo, agresywność, kłamliwość. Postawa unikająca rodziców może powodować niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, konfliktowość, niestałość uczuciową. Do nerwicowego rozwoju osobowości dochodzi wskutek nieprawidłowych postaw rodziców, którzy przejawiają nadmierną koncentrację na dziecku. Nadmierne wymagania ze strony rodziców powodują u dziecka lękliwość, uległość, brak wiary we własne siły. Postawa nadmiernie chroniąca może spowodować niesamodzielność, bierność, zależność od matki lub nadmierną pewność siebie. Dziecko takie pozostawione bez matki odczuwa niepewność i niepokój mimo wzmożonego poczucia własnej wartości oraz postawy egoistycznej. Zaburzenia w rozwoju struktury ja, objawiają się nieprawidłową samooceną. Skłonność do niedoceniania siebie powoduje niską odporność dziecka na sytuacje stresowe, ograniczenie aktywności do zadań zbyt łatwych i działanie poniżej swoich możliwości. Negatywna ocena działalności tych dzieci może spowodować obniżenie aktywności oraz aspiracji, dezorganizację czynności, wzrost napięcia mięśniowego. Pozytywne oceny mobilizują i podnoszą sprawność działania dzieci. Natomiast przecenianie swoich możliwości jest powodem podejmowania zadań zbyt trudnych, co prowadzi do niepowodzeń, oraz braku akceptacji przez inne dzieci. Niestabilność samooceny przejawia się jako brak zaufania do własnych możliwości. Częste stykanie się ze zmiennymi opiniami powoduje, że dziecko przeżywa wahania opinii zewnętrznej tzw. huśtawkę emocjonalną. Zbytnia stałość samooceny jest także niekorzystna. Wyraża się ona niezdolnością modulowania własnego zachowania zależnie od pozytywnych lub negatywnych doświadczeń (usztywniona samoocena). Nieprawidłowa samoocena prowadzi przeważnie do nieprawidłowego poziomu samoakceptacji. Poziom samoakceptacji jest tym niższy, im większa jest rozbieżność ja - idealnego i ja - realnego. Wywołuje to uczucie bezradności, poczucie niepełnowartościowości i powoduje silne napięcie emocjonalne i motywacyjne. Jeżeli stopień zadowolenia z siebie jest zbyt wysoki, to poziom aspiracji jest niski. Dziecko nie dokonuje zmian w swoim zachowaniu i nie dąży do ideałów. Nieprawidłowości kształtowania się samooceny zniekształcają rozwój poczucia własnej wartości. Poczucie niższej wartości kształtuje się, gdy dziecko nie miało zaspokojonej potrzeby akceptacji, uznania społecznego, osiągnięć, aprobaty. Poczucie małej wartości wywołuje silne emocje negatywne jak lęk, wstyd, poczucie winy. W związku z tym może u dzieci wystąpić zbyt niski poziom aspiracji. U niektórych natomiast może rozwinąć się potrzeba dominowania nad innymi. Niektóre postacie nerwic występują już w wieku przedszkolnym i nasilają się w wieku szkolnym. Ze wzmożonymi reakcjami lękowymi występuje jąkanie się, moczenie nocne, tiki, zmiany w funkcjonowaniu układu wegetatywnego. Reakcje nerwicowe mają wpływ na zaburzenia osobowości głównie przez to, że komplikują prawidłowy układ stosunków z otoczeniem oraz wpływają na rozwiązywanie różnych zadań życiowych zaburzając przebieg działań. Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny to jeden z ważnych etapów procesu kształtowania osobowości. Powstałe w tym okresie i niewyrównane zaburzenia mogą przetrwać do końca życia człowieka.
Bibliografia: - Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży pod red. M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1977 r.
- Psychologia wychowawcza, M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, PWN, Warszawa 1983 r.
|
