Nauczanie zintegrowane to pierwszy etap edukacji szkolnej, obejmujący w polskim systemie oświatowym klasy I-III. W nauczaniu zintegrowanym dostosowuje się sposób przekazywania odpowiedniej wiedzy, kształtowania umiejętności i postaw do naturalnej w tym wieku aktywności dzieci, umożliwia się dzieciom poznawanie świata w jego jedności i złożoności. Do celów nauczania zintegrowanego zalicza się m.in.: nabywanie i rozwijanie umiejętności wypowiadania się, czytania i pisania, wykonywania elementarnych działań arytmetycznych, posługiwania się prostymi narzędziami oraz kształtowanie nawyków społecznego współżycia; rozwijanie poznawczych możliwości uczniów tak, by mogli przechodzić do bardziej dojrzałego rozumienia świata; przekształcanie spontanicznej motywacji poznawczej w motywację świadomą oraz przygotowywanie do wykonywania zadań wymagających systematycznego wysiłku; rozbudzenie wrażliwości estetycznej i moralnej, umacnianie wiary dziecka we własne możliwości, kształtowanie zdolności do odróżniania świata rzeczywistego od fikcyjnego, kształtowanie dbałości o własne ciało i sprawność fizyczną, wzmacnianie poczucia przynależności kulturowej, etnicznej i narodowej; rozwój wyobraźni i ekspresji werbalnej, plastycznej, muzycznej i ruchowej. Aby cele te osiągnąć należy zastosować odpowiednie metody, zasady i formy. W języku starogreckim słowo "methodos" (metoda) oznacza drogę dochodzenia do prawdy, sposób postępowania, sposób badania. T. Kotarbiński określa metodę jako sposób postępowania zastosowany ze świadomością możliwości jego zastosowania. Według "Słownika języka polskiego" metoda to świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu; zespół celowych czynności i środków. Mała Encyklopedia PWN określa również metodę jako sposób wykonania zadania lub rozwiązanie problemu. Wincenty Okoń metodę nauczania definiuje jako "systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych". Uwzględniając w nowych trendach dydaktycznych operacjonalizację celów kształcenia, możemy powiedzieć, że metoda nauczania jest sposobem postępowania nauczyciela z uczniami umożliwiającym uczącym się realizację operacyjnych celów kształcenia. Wincenty Okoń charakteryzuje metody nauczania jako zamierzone i systematycznie stosowane sposoby pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiające realizacje celów kształcenia. Wyróżnia on: - 1) metody asymilacji wiedzy (wykład, pogadanka, praca z książką),
- 2) metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy (metoda problemowa, metoda przypadków, burza mózgów, mikronauczanie, gry dydaktyczne),
- 3) metody praktyczne (polegające na wykonaniu odpowiednich prac wytwórczych),
- 4) metody inscenizacyjne (np. drama).
W nauczaniu zintegrowanym największy efekt przynoszą metody aktywizujące uczniów. Metody aktywizujące pracę uczniów w procesie dydaktycznym są uznawane przez współczesnych dydaktyków za naczelną zasadę nauczania - uczenia się. Aktywność uczniów jest ważna w procesie zdobywania wiedzy. Bierne przyswajanie wiadomości utrudnia uczniom ich zrozumienie i wykorzystanie w praktyce, a wiedza przekazywana w postaci gotowej jest powierzchowna, nietrwała i nieoperatywna. Aktywność twórcza i samodzielne dochodzenie do celu sprzyja pogłębieniu zdobywanej wiedzy, jej operatywności i trwałości. W prawidłowo zorganizowanym procesie dydaktycznym rola nauczyciela polega na stwarzaniu warunków i sytuacji pobudzających uczniów do aktywności, kierowaniu ich działalnością poznawczą podczas zdobywania wiedzy oraz czuwanie nad jej wykorzystaniem. W procesie kształcenia aktywność twórcza dziecka przeplata się z aktywnością odtwórczą. Istotnym elementem procesu uczenia się jest pamięć, a powiększenie zasobów pamięci ma związek z zastosowaną przez nauczyciela metodą. Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca, bądź nie. By zajęcia były efektywne, muszą być umiejętnie zaprojektowane, zorganizowane, przemyślane i w sposób atrakcyjny przeprowadzone. Ich efektywność uzależniona jest głównie od stylu pracy nauczyciela, metod i form, które stosuje, a także od tego, w jakim stopniu zdoła zaktywizować uczniów oraz nakłonić ich do świadomego uczestnictwa w procesie nauczania. Uczeń będzie aktywny, gdy: - - Cel jest dla niego bliski i wyraźny (ma poczucie tego, co robi);
- - Uwzględnia się jego potrzeby i zainteresowania (zadania uznaje za własne);
- - Ma poczucie bezpieczeństwa (prawo do błędu, otrzyma koniecznie wsparcie i informacje zwrotną);
- - Działaniom towarzyszą odczucia i emocje;
- - Bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji (coś ode mnie zależy);
- - Odczuwa satysfakcję (lubi to robić);
- - Ma poczucie własnej wartości (ja to potrafię);
- - Dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekt (nauczyciel i grupa dostrzega jego wysiłek i doceniają go);
- - ma możliwość zrealizowania własnych pomysłów.
Piramida zapamiętywania ukazuje zależności pomiędzy zdolnością zapamiętywania, a zastosowaną metodą.
Wykład - 5 %
Czytanie - 10 %
Metody audiowizualne - 20 %
Demonstracje - 30 %
Grupa dyskusyjna - 50 %
Praktyka przez działanie - 75 %
Nauczanie innych -natychmiastowe wykorzystanie zdobytej wiedzy - 90%
Dążąc do aktywizowania uczniów należy włączyć w proces uczenia i zapamiętywania jak najwięcej zmysłów. Ile uczeń zapamiętuje? - 10 % - tego, co słyszy
- 20 % - tego, co widzi
- 40 % - tego, o czym rozmawia, dyskutuje
- 90 % - tego, co robi - uczenie przez działanie
Oto kilka ciekawych metod aktywizujących uczniów w klasach I-III, które pozwalają na doznanie poczucia podmiotowości uczącego się dziecka. 1. Burza mózgów Metoda zabawowa, kształtująca pomysłowość i wyobraźnię, inaczej giełda pomysłów. Pomysły mogą być oczywiste, codzienne, brutalne, ale z czasem niespodziewane, fantastyczne, innowacyjne. Celem tej metody jest zgromadzenie w krótkim czasie dużej ilości pomysłów na rozwiązanie jakiegoś problemu. Prowadzący podaje problem, udziela głosu zgłaszającym pomysły rozwiązań, zapisuje je na tablicy. Po wyczerpaniu pomysłów następuje dyskusja i wybór najlepszego rozwiązania. Metodę tę stosuje się: - - jako rozgrzewkę umysłową na początku zajęć,
- - dla ustalenia zakresu posiadanej wiedzy,
- - dla utrwalenia wcześniej zdobytej wiedzy,
- - dla znalezienia najlepszego rozwiązania jakiegoś problemu.
Zastosowanie na lekcjach burzy mózgów pozwala na: - - włączenie wszystkich uczniów do pracy,
- - szybkie zgromadzenie dużej ilości pomysłów lub faktów,
- - przeprowadzenie rozgrzewki umysłowej,
- - sprawdzenie posiadanej wiedzy.
2. Analiza przypadku Jest to metoda interpretacji zdarzeń rzeczywistych lub opracowanych na użytek określonego problemu. Uczy, że istnieje wiele rozwiązań problemu, a świat i życie jest złożone. Może dotyczyć problemów wychowawczych, ekologii, konfliktów z rówieśnikami. Punktem wyjścia może być wycinek prasowy, zaistniała sytuacja. Dochodzi do analizy przypadków: co spowodowało taką sytuację? Co można zrobić? Metoda ta pobudza do myślenia, działania, surowej oceny oraz poszukiwania wyjścia z sytuacji trudnych. 3. Symulacje Metoda ta polega na naśladowaniu rzeczywistości. Jest to duża zabawa "na niby", ćwiczenie najbardziej efektywnych zachowań w bezpiecznych warunkach. To trening umiejętności i sprawności, który jest zasadniczym mechanizmem osiągania wysokiej sprawności w działaniu. Symulacje mogą obejmować takie umiejętności, jak: rozmowa telefoniczna, nadawanie paczki na poczcie, zabawy w sklep, lekarza itp. Ideą symulacji jest doskonalenie konkretnych umiejętności oraz uczenie się na błędach popełnionych w bezpiecznej sytuacji ćwiczeniowej. Nieudane zachowania można poddać korekcie i powtarzać, aż do osiągnięcia perfekcji. Dzięki tej metodzie uczniowie rozwijają swoją inwencję twórczą, umiejętności społeczne i poznawcze. Kształtuje się ich system wartości. 4. Pytania i odpowiedzi Pytania to bardzo ważne narzędzie pracy nauczyciela i ucznia. W początkowej fazie zajęć koncentrują uwagę, weryfikują zasób wiedzy, identyfikują ścieżki myślenia i kojarzenia. Metodę tę R. Więckowski nazywa wyjaśnieniem. W kontekście formułowanych pytań dokonuje się prezentacji powiązań przyczynowo-skutkowych między faktami i zjawiskami. Pytania te będą miały charakter kreatywny, jeżeli będą "poszukujące" i realizowane w atmosferze zabawy. Mogą być prowokacyjne, poszerzające myślenie, pomysłowość, innowacyjność (np. Co by się stało gdyby
? itp.). Te pytania mają charakter szczególny, a w odpowiedzi na nie - ogromne znaczenie jako informacje zwrotne dla nauczyciela. Pytania zadaje nauczyciel oraz uczniowie. Pytania zadawane przez nauczyciela nie mogą być banalne, a odpowiedzi uczniów nie mogą być ośmieszane lub krytycznie przez niego oceniane. Pytania uczniów świadczą o ich aktywności poznawczej, o posiadaniu umiejętności, którą trzeba doskonalić i pielęgnować. 5. Gry planszowe Jest to metoda zawierająca treści dydaktyczne i wychowawcze. Uczy ścisłego przestrzegania reguł, aktywizuje uczniów, integruje różne dziedziny aktywności oraz przyspiesza ich rozwój. Gry tworzy się w kilku przypadkach: - - jako sprawdzian zdobytych wiadomości (uczniowie tworzą grę w oparciu o posiadaną wiedzę),
- - jako sposób na zdobycie nowych wiadomości (uczniowie zdobywają wiadomości, by je natychmiast wykorzystać w grze),
- - jako niekonwencjonalny sposób na doskonalenie umiejętności: czytania, pisania, planowania, twórczego myślenia, redagowania poleceń, rysowania.
Gry planszowe uczą twórczego myślenia, rozwijają wyobraźnię, nadają sens pracy, zmuszają do współdziałania, uczą planowania pracy, stwarzają okazję do rozwijania umiejętności szkolnych, dają satysfakcje z wykonanej pracy, treści ujęte w grach głęboko zapadają w pamięci. 6. Metoda przychodzącej poczty Do gier dydaktycznych należy również metoda przychodzącej poczty zwana pocztą codzienną. Uczniowie otrzymują plik korespondencji, która przyszła do redakcji czasopisma dziecięcego i przedstawia dopływ poczty na określone stanowisko pracy. Reguły postępowania ustala się stosownie do funkcji, jakie uczestnik gry ma do spełnienia. Zadaniem uczniów jest analiza korespondencji, a następnie podjęcie decyzji odnośnie sposobu załatwiania spraw zawartych w liście. Metoda przychodzącej poczty umożliwia kształtowanie takich cech: - - wrażliwość na problemy występujące w otoczeniu społecznym i przyrodniczym,
- - zdolność dostrzegania i uświadomienia sobie uczuć przeżywanych przez innych ludzi.
Ponadto rozwija umiejętność wypowiadania się w mowie i piśmie, a także zapoznawania z techniką pisania listów. Metoda ta sprzyja lepszemu i trwalszemu nabywaniu całego szeregu wiadomości, które mają znacznie szerszy zakres niż osiągane przez nauczanie podręcznikowe. 7. Metoda inscenizacji Istotą inscenizacji jest samodzielne tworzenie przez dzieci tekstu. Uczniowie otrzymują instrukcję ogólną, natomiast poszczególni uczestnicy otrzymują instrukcję szczegółową dla postaci, które będą grać w inscenizacji. Tylko dany uczeń zna swoją instrukcję. Tworzy samodzielnie role. Po zakończeniu inscenizacji trwa dyskusja nad jej treścią, ocena postępowania poszczególnych postaci oraz wyciągnięcie wniosków. Metodę tą charakteryzuje to, że zapewnia bezpośrednie uczestnictwo w zespołowym rozwiązywaniu problemów przez "odgrywanie" wyznaczonych "ról". Można ją więc określić jako odgrywanie sytuacji, które wystąpiły lub mogły wystąpić w rzeczywistości. Można wyróżnić następujące rodzaje inscenizacji: - 1) Inscenizacja obserwowana (uczestniczą w niej tylko osoby wybrane, pozostali obserwują jej przebieg i po zakończeniu włączają się do dyskusji).
- 2) Inscenizacja wielokrotna (uczniów dzieli się na małe zespoły, każdy inscenizuje daną sytuację, na koniec wszystkie zespoły przedstawiają swoje wyniki
- i dyskutują).
- 3) Inscenizacja strukturalna:
- - inscenizacja jednoczesna (uczniowie podzieleni na kilka grup "rozgrywają" wyznaczone im sytuację, dyskutują),
- - inscenizacja prosta (jedna grupa "rozgrywa", pozostali obserwują).
- 4) Inscenizacja niestrukturalna (projekt zainscenizowania problemu wysuwają bezpośrednio sami uczniowie, "odgrywanie" inscenizacji przeprowadza się
- natychmiast, bez przygotowania).
- 5) Inscenizowanie dialogów:
- - dialogi odtwórcze (uczniowie odtwarzają przytoczoną rozmowę w krótkiej scence),
- - dialogi twórcze (dzieci same układają tekst rozmowy do wybranej scenki).
Od niepamiętnych czasów ludzie dorośli przygotowują młode pokolenie do dorosłego życia, do orientowania się w świecie otaczającym, do umiejętności samodzielnego radzenia sobie w sytuacjach jednostkowych i społecznych. Owo przygotowanie polega na odpowiednim kształtowaniu poznania świata, wartościowania, dokonywania wyborów, postępowania względem innych ludzi, a także względem samego siebie, co razem składa się na bycie osobowością i zajmowanie określonego miejsca w społeczeństwie, w jego życiu. Poznanie i działanie splatają się w tym kształtowaniu w nierozerwalną całość. Stawanie się osobowością, zdobywanie wiedzy o świecie i o sobie, opanowywanie sposobów działania opiera się na uczeniu się. Ponieważ podlega ono określonym prawom, zarówno nauczanie, jak i wychowanie, musi się liczyć z tymi prawami. Skuteczność obu zależy od zakresu ich zgodności z tymi prawami. Czym jest zasada nauczania? Możemy to pojęcie określić jako: "generalne wytyczne określające, jak należy prowadzić nauczanie" - wg T. Nowackiego lub "normy wytyczające nauczycielowi metodę pracy dydaktycznej" (wg B. Nawroczyńskiego) lub "normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze". Możemy zatem powiedzieć, że zasada nauczania jest normą dydaktyczną, którą należy kierować się przy organizowaniu i realizowaniu procesu nauczania - uczeniu się. Ma ona charakter ogólny i umowny. Jest dobrym instrumentem, środkiem pozwalającym na systematykę działalności dydaktycznej. Zasady nauczania to ogólne normy, kanony, reguły postępowania dydaktycznego, których stosowanie umożliwia nauczycielowi zaznajamianie uczących się z usystematyzowanymi treściami nauczania oraz kształtowanie postaw. Liczba zasad, ich układ, a także nazewnictwo, bywają zróżnicowane w zależności od autorów. Według W. Okonia powinno się mówić, biorąc pod uwagę obecny stan wiedzy o procesie dydaktycznym, o zasadach: - - systemowości, czyli o porządkowaniu wiedzy w głowach uczniów
- - poglądowości, czyli respektowaniu drogi między konkretem, a abstrakcją,
- - samodzielności, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela,
- - związku teorii z praktyką, czyli harmonijnego wiązania ze sobą wiedzy naukowej z praktyką życia codziennego,
- - efektywności, czyli związku między celami a wynikami kształcenia,
- - przystępności, czyli pokonywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości,
- - indywidualizacji i uspołecznienia, czyli związku interesów jednostki i zbiorowości.
Można więc powiedzieć, że zasada nauczania (uczenie się) to reguła postępowania uznana za obowiązującą w działalności dydaktycznej, której stosowanie jest niezbędne w postępowaniu nauczyciela z uczniami, w sposób umożliwiający opanowanie wiedzy i umiejętności, czyli w metodzie nauczania. Obok terminu "metoda" używa się często terminu "forma nauczania". Nie są one równoznaczne. Pojęcie "forma nauczania" odnosi się raczej do strony organizacyjnej procesu nauczania. Forma nauczania odnosi się więc do technicznej strony procesu nauczania - uczenia się. Formą kształcenia jest np. kurs, wycieczka, samokształcenie kierowane, szkolenie. Według Wincentego Okonia formy kształcenia to organizacyjna strona procesu kształcenia, określająca warunki jego przebiegu i rodzaje aktywności uczniów. Formy kształcenia wiążą się ściśle z założonymi przez nauczyciela celami kształcenia oraz kryteriami doboru uczniów. W zależności od liczby uczestników procesu kształcenia wyróżnia się formy: - 1) indywidualne (uczenie się jednostkowe, np. programowane, intermedialne, w pracowni, klasie szkolnej, laboratorium),
- 2) partnerskie (np. przez wykonywanie zajęć edukacyjnych w parach)
- 3) grupowe (w małych 3-6 osobowych zespołach)
- 4) zbiorowe.
Ze względu na miejsce realizacji procesu kształcenia wyróżnia się formy: - 1) klasowo-lekcyjne,
- 2) warsztatowe,
- 3) ogólnoszkolne (np. projekty edukacyjne)
- 4) pozaszkolne (np. praca domowa, wycieczka czy zajęcia teatralne).
Reasumując można powiedzieć, że w kształceniu metody nauczania sugerują sposób transmisji treści nauczania, wykorzystując zbiór pewnych norm, czyli zasad nauczania, organizując ten proces od strony technicznej, a więc "ubierając" w różnorodne formy nauczania. Nieodzownym elementem nauczania i uczenia się są również pewne przedmioty materialne, czyli środki dydaktyczne. |
