Działa tylko w IE - sorry!    
     

Postawy rodziców wobec własnych dzieci

mgr Bożena Rutkowska


Pojęcie "postawa" jest powszechnie znane, choć różnie rozumiane. Przy ocenianiu zachowań określonych grup społecznych używa się często określeń - postawa właściwa i niewłaściwa. Jednym z istotnych problemów społecznych jest kształtowanie postaw właściwych.

Szczególną rolę w kształtowaniu postawy ludzi odgrywa środowisko rodzinne, a w nim rodzice - oddziałujący na swoje dzieci w sposób, być może, nie zawsze świadomy i zamierzony. Rola rodziców w kształtowaniu postaw jest niezaprzeczalna, dlatego niezmiernie ważne jest to, jakie postawy sami prezentują wobec własnych dzieci, innych ludzi, różnych przedmiotów i zjawisk otaczającego ich świata.

Postawa rodzicielska - jak każda inna - zawiera trzy komponenty:

  • komponent emocjonalno-oceniający,
  • poznawczy,
  • behawioralny.

Pierwszy - składnik emocjonalno-oceniający - odzwierciedla się w wypowiedziach dotyczących dziecka, w tonie i ekspresji wypowiedzi, ale także zachowaniu niewerbalnym. Reakcje werbalne i niewerbalne, które wyrażają komponent emocjonalno-oceniający, dotyczy tego co rodzice mówią o dziecku i jak je oceniają, co o nim myślą i jak je traktują oraz konkretnego działania na rzecz dziecka. Komponent ten jest decydujący, wyznacza bowiem charakter, kierunek myślenia i działania rodziców.

Drugi komponent - poznawczy - wyraża się w wiedzy rodziców o dziecku i jej adekwatności, w formie wyrażanych poglądów i przekonań o dziecku.

Komponent behawioralny ujawnia się w czynnym działaniu i zachowaniu rodziców wobec dziecka, w tym co rodzice są zdolni zrobić dla swojego dziecka.

Zgodnie z poglądem K. Boczar (1977) należy podkreślić, że wszystkie trzy składniki postawy są wzajemnie powiązane i ukierunkowane.

Zazwyczaj termin "postawa rodzicielska" odnosi się do emocjonalnego stosunku rodziców wobec dziecka. Przyjmując ten punkt widzenia i równocześnie uwzględniając strukturalne ujęcie postawy M. Ziemska (1973, s. 33) definiuje postawę rodzicielską jako "...nabytą strukturę poznawczą - dążeniową - afektywną ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka". Natomiast J. Rembowski (1972, s. 55) określa postawę rodzicielską jako "...całościową formę ustosunkowania się rodziców do dzieci, do zagadnień wychowawczych, ukształtowaną podczas pełnienia funkcji rodzicielskich".

Jak wynika z wyżej przedstawionych definicji postaw rodzicielskich, autorzy ci przyjmują, iż postawy te są wynikiem uczenia się i zdobywania doświadczeń życiowych, od których z kolei zależą formy działania w stosunku do dziecka.

Proces kształtowania się postaw rodzicielskich przebiega różnie, często poszczególne składniki postawy rozwijają się nierównomiernie. Proces ów może rozpocząć się od rozwoju komponentu emocjonalnego i stopniowo, z opóźnieniem obejmuje następne składniki. Istotne jest jednak aby wszystkie czynniki postawy rozwijały się równomiernie, gdyż wtedy szybciej dochodzi do ukształtowania postawy pełnej i zintegrowanej.

Typy postaw rodzicielskich

W literaturze polskiej problematykę typologii postaw rodzicielskich obszernie omawiają J. Rembowski (1970), M. Ziemska (1973) oraz H. Larkowa (1970).

Warto jednak zwrócić uwagę na bardzo przejrzysty model typologiczny, który opracowała M. Fitz-Simons(1935). Autorka już w 1935 roku wyróżniła dwie naczelne postawy rodzicielskie, to jest postawę akceptacji i dominowania, jako postawy naczelne, oraz ich przeciwieństwa, czyli postawę odrzucenia i uległości.

Do typologii stworzonej przez M. Fitz-Simons nawiązują autorzy późniejszych systemów klasyfikacji postaw rodzicielskich, posługując się wprowadzonym przez tę autorkę schematem opisu tych postaw.

Na uwagę zasługuje również próba typologii postaw rodzicielskich podana przez amerykańskiego psychiatrę L. Kannera (1957). Wyróżnia on cztery typy postaw rodziców wobec dzieci:

  • akceptacja i miłość
  • jawne odtrącenie
  • nadmierne wymagania
  • nadmierna opieka

Podział L. Kannera zawiera tylko jedną postawę o treści pozytywnej, a trzy o zabarwieniu negatywnym.

Bardzo bogaty i zróżnicowany model typologii postaw rodzicielskich zaproponował E. Schaefer (1957). Wyróżnił on dwie postawy pozytywne i ich przeciwieństwa:

  • miłość (akceptacja dziecka takim jakie ono jest)
  • wrogość (odrzucenie dziecka)
  • darzenie zaufaniem i swoboda (uznawanie autonomii dziecka jako rozwijającego się człowieka)
  • władza, tyrania (traktowanie dziecka jako swojej własności, dysponowanie nim)

Ten dwubiegunowy schemat opisujący postawy rodzicielskie, wyznacza cztery typy postaw przy wykorzystaniu czterech kombinacji:

  1. Postawa karząca - wysoka kontrola, wysoka wrogość.
  2. Postawa odtrącająca - niska kontrola, wysoka wrogość.
  3. Postawa nadmiernie opiekuńcza - wysoka kontrola, niska wrogość.
  4. Postawa nadmiernie pobłażliwa - niska kontrola, niska wrogość.

W literaturze polskiej, ciekawy model typologii postaw rodzicielskich przedstawiła między innymi: M. Ziemska (1973). Zakładając, że postawa jest "...nabytą strukturą poznawczo-dążeniowo-afektywną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka" (M. Ziemska, 1973, s. 33), autorka dzieli postawy na dwie główne grupy:

  1. Postawy rodzicielskie nieprawidłowe wychowawczo.
  2. Postawy rodzicielskie wychowawczo właściwe i pożądane.

Do grupy postaw niewłaściwych wychowawczo wchodzą postawy:

  • odtrącająca,
  • unikająca,
  • nadmiernie chroniąca,
  • nadmiernie wymagająca, zmuszająca, korygująca.

Każda z wymienionych typów postaw niewłaściwych, nieprawidłowych składa się z szeregu postaw cząstkowych, a każda z cząstkowych postaw obejmuje pewne charakterystyczne dla niej zachowania rodzicielskie. Wyróżnienie w postawie głównej postaw cząstkowych nie tylko pozwala na opis typu niewłaściwej postawy, ale także stanowi jedną z podstaw do jej rozpoznania.

Postawa odtrącająca powstaje na bazie nadmiernego dystansu uczuciowego wobec dziecka i dominacji rodziców. "Dziecko jest odczuwane jako ciężar i nierzadko rodzice poszukują zakładu, który by przyjął ich obowiązki i uwolnił od tej niewygody, ograniczającej ich swobodę lub robienie szybkiej kariery" (M. Ziemska, 1973, s. 61).

Przy nadmiernym dystansie uczuciowym rodziców wobec dziecka, a jednocześnie występującej uległości i bierności powstaje nieprawidłowa postawa - unikająca. "Obcowanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, a czasem bywa odczuwane jako trudne - wówczas rodzice są bezradni i nie wiedzą, co z nim robić" (M. Ziemska, 1973, s. 61).

Uległość i nadmierna koncentracja na dziecku tworzy postawę nadmiernie chroniącą. "Podejście do dziecka jest wtedy bezkrytyczne, a ono same uważane za wzór doskonałości" (M. Ziemska, 1973, s. 62).

Jeśli rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale posiadają cechy wskazujące na dominację, charakteryzują się postawą nadmiernie wymagającą, zmuszającą, korygującą. "Rodzice z góry zakładają dostosowanie się dziecka do stawianych wymagań i duże osiągnięcia, a dziecko znajduje się pod presją, aby dorównać idealnemu wzorowi" (M. Ziemska, 1973, s. 63).

Autorka zwraca uwagę na fakt, że przy postawach niepożądanych wychowawczo zachowanie rodziców wobec dziecka wykazuje czasem pewną ambiwalencję między typami postaw.

Drugą główną grupą postaw rodzicielskich są postawy prawidłowe, pożądane wychowawczo. Swobodny kontakt rodzica z dzieckiem, zrównoważenie uczuciowe rodziców, autonomia wewnętrzna to podstawa powstawania właściwych postaw rodzicielskich, do których - zdaniem M. Ziemskiej (1973) - należą:

  • akceptacja
  • współdziałanie
  • dawanie rozumnej swobody
  • uznawanie praw dziecka

O postawie akceptacji mówi się wtedy, gdy rodzice przyjmują swoje dziecko takim, jakie ono jest. Akceptując je dają mu poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia. "Akceptując rodzice rzeczywiście lubią swoje dziecko i nie ukrywają przed nim tego uczucia" (M. Ziemska, 1973, s. 54).

Współdziałanie to postawa, którą charakteryzuje pozytywne zaangażowanie i zainteresowanie rodziców zarówno jego zabawą, pracą jak i niepowodzeniami, ale także wciąganie dziecka w sprawy rodziny i domu, na miarę jego możliwości rozwojowych. "Znajdują przyjemność nie tylko we wspólnym wykonywaniu czynności, ale i we wzajemnej wymianie uwag, obserwacji, zadań" (M. Ziemska, 1973, s. 58).

Postawa - "dawanie rozumnej swobody" jest wtedy, gdy rodzice uznając i rozumiejąc właściwości wieku dziecka, wiedzą, że w miarę wzrastania fizycznie się ono od nich oddala. W miarę dorastania rodzice dają coraz większy zakres swobody i pozwalają na zabawę, pracę z dala od nich. Dając duży margines swobody jednocześnie potrafią utrzymać autorytet i potrafią, nie tracąc zaufania, kierować dzieckiem w takim zakresie, jakim jest to pożądane. "...rodzice dający rozumną swobodę dziecku są obiektywni w ocenie perspektywy ryzyka" (M. Ziemska, 1973, s. 58).

Uznawanie praw dziecka polega na tym, że rodzice potrafią uznać prawa dziecka w rodzinie, jako równego jej członka, nie przeceniają i niedoceniają jego roli. Pozwalają na odpowiedzialność za własne działanie, a nawet oczekują, że dziecko będzie w sposób partnerski, ale jednocześnie dojrzały się zachowywało. "Kierują dzieckiem przez podsuwanie mu sugestii... mają tendencję do oparcia dyscypliny na wzajemnych ustaleniach..." (M. Ziemska, 1973, s. 59).

Zarówno postawy rodzicielskie niewłaściwe, jak i prawidłowe wychowawczo wskazują pewien charakterystyczny dla danej postawy model zachowania rodzica. Analizując cechy postaw rodzicielskich podaje się, jako wyznaczniki tej postawy, zachowania rodzica wobec dziecka. Ale niezwykle istotne jest również to jak postawa rodzica wpływa na zachowanie dziecka. Ograniczając się do najistotniejszych należy wspomnieć, iż niewłaściwe postawy rodziców sprzyjają następującym zachowaniom dzieci:

  • agresja
  • kłótliwość
  • zahamowanie rozwoju uczuć wyższych
  • niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych
  • opóźnienie dojrzałości społecznej
  • zależność od matki
  • niepewność, lękliwość, obsesje, przewrażliwienie

Postawy wychowawczo pożądane są dobrym gruntem do kształtowania się:

  • zdolności nawiązywania trwałych więzi emocjonalnych
  • wytrwałości
  • zdolności podejmowania zobowiązań
  • pomysłowości
  • lojalności i solidarności w stosunku do innych członków rodziny

Troską i nieustannym dążeniem każdego rodzica powinno być stwarzanie możliwie najlepszych warunków do rozwoju własnemu dziecku. Postawa rodzicielska, z którą mały człowiek styka się od chwili narodzenia, w bardzo dużym stopniu determinuje możliwości rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego dziecka.

Bibliografia:

  1. Baley S.: Wprowadzenie do psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1959.
  2. Gerstmann S.: Postawy jako kompleksy wyznaczników zachowania się człowieka, "Przegląd Psychologiczny" 1966, nr 12.
  3. Hilgard E. R.: Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa 1972.
  4. Lędzińska M.: Czynniki wpływające na efektywność kształtowania się postaw i znaczenie wiarygodności źródła informacji, "Psychologia Wychowawcza" 1977, tom XX.
  5. Marody M.: Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, PWN, Warszawa 1976.
  6. Mika S.: Psychologia społeczna dla nauczycieli, KiW, Warszawa 1980.
  7. Mika S.: Psychologia społeczna, PWN, Warszawa 1982.
  8. Misiewicz H.: Rola rodziny w kształtowaniu się postaw, IWZZ, Warszawa 1986.
  9. Pospieszyl K.: Psychologiczna analiza wadliwych postaw społecznych młodzieży, PWN, Warszawa 1973.
  10. Ziemska M.: Postawy rodzicielskie, WP, Warszawa 1973.