Ocena jest jedną z ważnych ludzkich potrzeb. Każdy przecież odczuwa potrzebę akceptacji, uznania i sukcesu. Właściwie zaspokojona staje się źródłem inwencji i energii twórczej oraz samowiedzy. Na jej ogromne znaczenie motywujące i stymulujące do podejmowania pozytywnych zmian w przyszłości wskazują nie tylko różni psychologowie, ale także pedagodzy. Najważniejszym zadaniem oceniania uczniów jest mobilizowanie ich do lepszej, wydajniejszej pracy oraz przekonanie o doniosłej roli oceniania i pozytywnej oceny. Trudno dziś wyobrazić sobie nauczanie i wychowanie szkolne, nie tylko bez stopni szkolnych, co zupełnie bez jakiegokolwiek wartościowania osób, ich pracy i wyników. Z powagą i szacunkiem należy podchodzić do tych innowacji, ale trudno im rokować faktyczne powodzenie. Wydaje się, że klasy, czy też całe szkoły bez ocen, są raczej z góry skazane na niepowodzenie edukacyjne. Przekonanie to bierze się przede wszystkim z dostrzegania doniosłej roli motywacyjnej oceniania. Proces oceniania jest warunkowany wieloma różnymi czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi, obejmującymi tak osobę oceniającą, jak i ocenianą. Ocenianie jest skuteczne jeśli jest pozytywnie motywujące. Jego sens tkwi w powodzeniu pozytywnych zmian w przyszłości. To zaś można osiągnąć, jeśli podczas oceniania ma miejsce atmosfera życzliwości i przychylności. Ważne jest nastawienie na pozytywny efekt oraz sytuacja dialogu edukacyjnego. Właściwie zrealizowany proces oceniania jest taktowny, optymistyczny i stymulujący (J.P. Skawiński 1997, nr 1, s.9). Jednym z rozwiązań zmieniających tradycyjny sposób oceniania jest ocena opisowa. Rozporządzenie MEN w sprawie oceniania z 19 kwietnia 1999 roku nakłada na nauczycieli obowiązek stosowania oceniania opisowego w pierwszym etapie edukacji. Ocena opisowa jest stosowana do oceny osiągnięć szkolnych uczenia i do jego oceny zachowania. Przy stosowaniu oceny opisowej należy wziąć pod uwagę: - poziom osiągniętej wiedzy, ilość i jakość przyswojonego materiału programowego, nabyte wiadomości i sprawności,
- nakład pracy i jej jakość,
- zainteresowanie i uzdolnienia,
- cech osobowościowe.
Tak więc w ocenie opisowej wskazuje się na konkretne postępy bądź opóźnienia w opanowanym materiale, na które powinno zwrócić uwagę samo dziecko i jego rodzice. Uwzględnia się też cechy osobowościowe, które uczeń winien pielęgnować, utrwalać, jak i te których winien się wyzbywać. Ocenę tę cechuje szacunek i życzliwość do dziecka oraz wiara w jego możliwości. Ocena opisowa to ustna bądź pisemna informacja na temat szkolnych osiągnięć dziecka przygotowana na podstawie systematycznych obserwacji jego szkolnej aktywności. Kryteria te obserwacji zostają sprecyzowane w odniesieniu do celów kształcenia, co umożliwia obiektywizację całego procesu oceniania. Świadom tego, co stanowi przedmiot oceny, powinna towarzyszyć zarówno nauczycielowi, jak i uczniom oraz rodzicom. Nauczyciel chcąc dokonać (semestralnej lub rocznej) charakterystyki poziomu opanowania przez dziecko przewidzianych w programie kształcenia wiadomości i umiejętności, powinien systematycznie obserwować działania uczniów gromadzić szczegółowe informacje na temat ich rozwoju. Jednym ze sposobów kompletowania takich wiadomości jest metoda portfolio. Polega ona na stworzeniu dla każdego ucznia zbioru prac i zrealizowanych zadań szkolnych, które są reprezentatywne dla poziomu jego umiejętności. Jest to teczka z zestawem znaczących prac dziecka wskazujących zarówno na mocne, jak i słabe strony jego funkcjonowania w szkole. Do wyboru materiałów tworzących taki zbiór włącza się także ucznia, który wspólnie z nauczycielem dokonuje ewaluacji własnej działalności edukacyjnej. Taki rodzaj doświadczeń, przez które przechodzi dziecko, ułatwia nabywanie świadomości efektów własnych działań (M. Żytko 2000, s.7). Ocena opisowa jest skuteczną formą oceniania wysiłku i osiągnięć edukacyjnych ucznia. Jest to metoda, która umożliwia uzyskanie przekrojowego obrazu rozwoju dziecka na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej. Ocena ta powoduje wzmożoną aktywność edukacyjną, otwartość i elastyczność uczniów w zdobywaniu wiedzy. Są oni pozbawione uczenia niezdrowej rywalizacji o lepszy stopień. Są samokrytyczni w stosunku do swoich osiągnięć. W grupie nie zachodzi proces selekcji uczniów. Ich rozwój poza wsparciem ze strony nauczyciela pozostawiony jest czasowi. Ocena opisowa spełnia swoją funkcję motywacyjną, informacyjną, diagnostyczną. W ocenie opisowej jasno sprecyzowane są oczekiwania wobec dzieci. Największym sukcesem tej oceny jest zrozumienie przez dzieci co już potrafią i co mogą zrobić, kiedy sobie nie radzą. Lit do ucznia, który zawiera opis jego zdobytych umiejętności, wiadomości, przede wszystkim akcentuje wysiłek, postęp, wytrwałość, zmiany, które w nim zachodzą. Dopracowanie takiego systemu wymagało wielu doświadczeń, pracy, ale przede wszystkim zrozumienia potrzeb dziecka. W czasie pracy szkolnej oceny wyrażane są w formie krótkich zdań, zwrotów do ucznia z akcentowaniem co mu się udaje, czego nie umie i jak może sobie pomóc. Czasami nauczyciel wyraża swoje niezadowolenie wprost informując o swoich uczuciach, ale zachowuje zrozumienie dla popełnienia błędów. Na dokumentację oceny opisowej składają się: - karty wstępnej obserwacji dziecka
- kart szkolnych osiągnięć dziecka
- arkusze ocen
- Świadectwo opisowe.
Metoda opisu uczniów ciągle wzbudza szereg polemik nie tylko ze strony nauczycieli, którzy tłumaczą niemożliwością pracy taką metodą ze względu na zbyt dużą liczebność klasy i zbyt małą ilością czasu na dokonanie rejestru danych z obserwacji. Oczywiście w tym miejscu pomijam sprawę gratyfikacji nauczycieli za wykonaną pracę, która nie jest współmierna do wykonywanych działań. Uważam, że powodzenie pracy tą metodą uzależnione jest w dużej mierze od organizacji pracy. Dobrze opracowane wyznaczniki obserwacji i przystosowanie arkusza obserwacyjnego do jego potrzeb znacznie ułatwiają prace nauczycielowi i dają szerokie możliwości w poznaniu dziecka. Uczenie to proces ciągły nabywania wiedzy bo nie ma przecież wiedzy zamkniętej. A ściśle z uczeniem wiąże się ocenianie. O tym, że ocena jest stresogenna - wiedzą wszyscy. Cechą oceniania jest powszechność. Cały czas od małego jesteśmy poddawani permanentnej ocenie. Oceny wypowiadane przez kogoś, przenikają bardzo głęboko, konstruując matrycę pewności własnych koncepcji, obrazu samego siebie i poczucia własnej wartości. I to jest właśnie podstawowy powód, dla którego ważna jest funkcja oceny. Ocena konstruktywna to ocena zachęcająca do dalszych prób, ocena w części instruktażowa. Ocena powinna zawierać opis tego, co potrafisz, a co jeszcze jest do poprawienia. Jest to potrzebne, ponieważ motywację do dalszych prób buduje się na fundamencie już posiadanych. Aby dokonać istotnych zmian w systemie oceniania trzeba zadać sobie pytanie: - komu ocenianie ma służyć? (dziecku, rodzicom, nauczycielowi),
- co oceniać? (uzyskany efekt, wysiłek, proces działania, drogę dochodzenia do czegoś, błądzenie),
- jak ujmować związek między programem a ocenianiem? (wymagania programowe to metoda, czy drogowskaz dla nauczyciela?),
- po co oceniać? (dla samej oceny czy dla podstawy dalszej pracy z dzieckiem, dla autokorekty postępowania nauczyciela).
Odpowiedzi na te pytania mogą być punktem wyjścia do "oceniania po nowemu" w klasach I-III. Wprowadzając zmiany należy przede wszystkim położyć akcent na rozbudowanie górnej skali ocen (określeń do wyrażania zadowolenia z wysiłku i osiągnięć ucznia), spojrzenie na szkołę z perspektywy dziecka; pamiętając, że uczeń powinien dokonywać samooceny. Dobre ocenianie uruchamia w dziecku refleksję nad sobą, dostarcza informacji zawartych odnoszących się do niego jak uczeń działa i co osiąga, daje wskazówki na wprowadzanie zmian w działaniu. Ponadto: - ma jasne czytelne i zrozumiałe kryteria,
- sprzyja rozwojowi dziecka,
- uwzględnia możliwości i postępy dziecka,
- zachęca do dalszej pracy,
- bierze pod uwagę wkład pracy i wysiłek,
- nie jest karą ani nagrodą,
- nie zawiera osobistej krytyki,
- nie etykietuje dziecka,
- jest efektywne, gdy opiera się na konkretach.
Ocena wyrażona cyfrą nie spełnia warunków dobrego oceniania. Dotyczy to szczególnie uczniów klas młodszych. Należy brać pod uwagę fakt, że uczeń ma prawo do: - popełniania błędów, za które nie będzie karany złą oceną,
- rzetelnej informacji o tym co robi dobrze, a co źle, co i jak musi zmienić, nad czym ma popracować.
Warunkiem obiektywnej i sprawiedliwej oceny jest pełna znajomość uczniów poprzez obserwację w różnych sytuacjach edukacyjnych. Zamiast jednej oceny należ stosować wieloelementowy system oceniania, czyli ocena opisowa w klasach I-III. Ocena ta to informacja o postępach ucznia w nauce, wzroście jego rozwoju. Winna ona spełniać trzy zasadnicze funkcje: - informacyjna - co dziecko poznało, zrozumiało, opanowało, nauczyło się, jakie ma umiejętności, co potrafi, jak kontroluje to co robi, jaki jest jego wysiłek i wkład pracy, jak jest aktualnie
- korekcyjna - co dziecko opanowało, co robi dobrze, nad czym musi popracować, co ma zmienić, czego zaniechać
- motywacyjna - zachęca do dalszej pracy i wysiłku, daje możliwość osiągnięcia sukcesu, budzi wiarę we własne siły.
Wprowadzenie oceny opisowej w klasach młodszych to zmiany w szkolnym systemie oceniania uczniów mających doprowadzić do tego, że należy oceniać co innego - pracę, postępy - nie stan; należy wskazywać uczniowi co osiągnął, co zrobił dobrze, ile potrafi, a nie- czego nie umie; z pełną informacją o aktywności, postępach, trudnościach, uzdolnieniach uczniów. Nauczyciele nie powinni zapominać o tym że każda ocena dziecka jest również oceną samego siebie, swoich umiejętności i wiedzy. Niepowodzenia szkolne są traktowane jako niepowodzenia dziecka, a przecież to także porażka samego nauczyciela, porażka stosowanej metody, porażka w komunikacji. Ważne jest aby dziecko odnosiło wyrażaną przez nauczyciela ocenę do tego, co robi i jak robi, a nie do siebie, ponieważ ma wpływ na swoje działanie i może je zmienić, natomiast nie ma wpływu na to, w jaki sposób nauczyciel postrzega go jako osobę. Jak zatem przekazywać oceny, aby były z jednej strony pełne i pomagały dziecku pokonywać trudności, a tym samym wspierały jego rozwój, z drugiej zaś - proste jednoznaczne i nie zajmujące zbyt wiele czasu. Można więc oceniać: - werbalnie,
- poprzez gest i mimikę,
- puzzle (K. Rau, I. Chodom 1999, s. 12).
Dotychczasowe obserwacje wskazują na to, że uczniowie wcale nie potrzebują bodźca, jakim są stopnie. Muszą jednak zostać spełnione odpowiednie warunki: - w klasie musi panować stabilny klimat emocjonalny, pogodna atmosfera przy jasno sformułowanych normach postępowania, których wszyscy przestrzegają; dziecko musi mieć oparcie w nauczycielu i czuć się bezpieczne,
- uczniowie muszą posiadać poczucie sensu tego, co robią, wtedy chętnie będą podejmować działania; nie należy organizować rysowania dla rysowania itp.
- uczeń nie powinien stracić chęci do pracy, musi mieć poczucie sukcesu, każdy na swoją miarę, brak efektów wpłynie na niego destrukcyjnie; zadania zbyt trudne spowodują, że dziecko zniechęci się do podejmowania prób ich rozwiązania, a zbyt łatwe - że straci poczucie tego, co robi,
- im młodsze dziecko, tym chętniej podejmuje te działania, które je zaciekawią, zaintrygują i zaangażują emocjonalnie.
Spełnienie przynajmniej tych warunków gwarantuje aktywne uczestnictwo w zajęciach i zamienia ich motywację działania z zewnętrznej na wewnętrzną (K. Rau, I. Chodom 1999, s. 13). Reasumujęc, zastosowanie oceny opisowej osiągnięć ucznia w edukacji wczesnoszkolnej winna wpływać: - na wzrost aktywności edukacji dziecka i wszechstronny rozwój jego osobowości;
- na ich harmonijny rozwój;
- na potęgowanie otwartości i elastyczności w podejściu uczniów do zadań edukacyjnych.
Ocena opisowa jest formą dokładnego przekazania informacji na temat rozwoju osobowości ucznia, umożliwia sprawne wykrycie jego deficytów rozwojowych i trudności, dających możliwość przy tym trafnego kierunku pracy. |
