Od pewnego czasu wiele mówi się i pisze o rozwoju twórczym, o potrzebie kształtowania u dzieci umiejętności korzystania z multimedialnych środków przekazu, o integracji europejskiej. Niewiele natomiast wspomina się o wychowaniu estetycznym, o jego wpływie na jakość naszego życia. Nie wystarczy tymczasem kształcić osoby kreatywne, należy również rozwijać ich wrażliwość estetyczną, inaczej być może będziemy żyć w coraz nowocześniejszym świecie, ale niekoniecznie pięknym. A przecież już nasi praprzodkowie ozdabiali swoje jaskinie, wytwarzali instrumenty muzyczne. Pomyślmy, co po nas zostanie? Czy przyszłe pokolenia również będą zachwycać się naszymi wytworami i podziwiać nas za smak estetyczny? Rozwój estetyczny, utożsamiany przez M. Gołaszewską (1979) z rozwojem kultury estetycznej, obejmuje krąg zjawisk związanych ze sztuką, jej rozumieniem i przeżyciem, z pięknem i twórczością. Stanowi jedną z możliwych dróg w dążeniu do pełnego optymalnego rozwoju. Na rozwój estetyczny wpływa szereg różnych czynników, z których część odnosi się do zdolności człowieka, część - do jego umiejętności i wiedzy, a jeszcze inne dadzą się wyjaśnić jedynie poprzez nawiązanie do szerszego kontekstu kulturowego. Podstawowe czynniki to: - wrażliwość estetyczna,
- doświadczenie (kontakt z dziełami sztuki i przedmiotami oraz zjawiskami estetycznymi),
- wiedza z zakresu podstawowych pojęć teorii sztuki oraz estetyki,
- umiejętność włączania doświadczeń związanych ze sztuką w całokształt swego życia,
- inwencja estetyczna, polegająca na nienaśladowczej aktywności, umiejętności korzystania z doświadczeń artystycznych w sposób oryginalny i własny.
Wszystkie te czynniki są w procesie rozwoju estetycznego niezbędne i nawzajem ze sobą ściśle powiązane. W młodszym wieku szkolnym uczniowie są jeszcze stosunkowo niedojrzali w sferze uczuć estetycznych, z wyjątkiem dzieci szczególnie zdolnych lub wrażliwych artystycznie. W swych upodobaniach dzieci nie kierują się wartościami artystycznymi, lecz biorą pod uwagę kryteria rzeczowe i realistyczne, a nie estetyczne. Nie odczuwają banalności i szablonowego ujęcia, zachwycają się jaskrawością barw. Przy recepcji utworów literackich nie potrafią ocenić wartości stylu, języka i kompozycji; wczuwają się tylko i ustosunkowują uczuciowo pozytywnie lub negatywnie do przedstawionych zdarzeń i bohaterów, reagują więc na treść utworu, abstrahując od jego formy. Nie umieją też oddzielić wykonania utworu artystycznego od realnego znaczenia odgrywanej np. przez aktora roli oraz od subiektywnego stosunku emocjonalnego do danego twórcy lub przedmiotu (Przetacznikowa, 1967, s.177-182). Indywidualny kontakt dziecka z przedmiotem i zjawiskiem estetycznym daje jednak możliwość własnego wypowiedzenia się i jest kształcący nawet wówczas, gdy wypowiedź jest błędna, sprzeczna czy kontrowersyjna. Z punktu widzenia wychowawczego nie jest najważniejsze, czy dziecko dokładnie rozumie prezentowane dzieło, ponieważ niejednokrotnie stwarza to trudność nawet profesjonalnym krytykom sztuki. Dla dziecka i jego rozwoju estetycznego istotne jest to, że wypowiada swoje opinie, ujmując dzieło po swojemu (Rogalewicz, 1995, s. 185-207). Przed szkołą stoi więc zadanie udostępniania i uprzystępniania sztuki, ponieważ częstszy kontakt ze sztuką uwrażliwia dzieci na problemy estetyczne, kształtuje i rozwija tzw. "dobry smak", wyrabia właściwy stosunek człowieka do kultury. Osiągnięcie określonego poziomu rozwoju estetycznego sprzyja z kolei integracji osobowości i przystosowaniu się do zmiennych warunków współczesności. Wrażliwość estetyczna uznawana jest za podstawowy czynnik rozwoju estetycznego, określa bowiem jego typ i poziom, wyznacza rodzaj poszukiwanych doświadczeń, krąg zdobywanej wiedzy o sztuce, a także wytycza kierunki, w jakich mogą podążać ewentualne próby zintegrowania zainteresowań artystycznych z całokształtem życia. Wrażliwość estetyczna jest również ważnym czynnikiem warunkującym rozwój twórczy, doznania dziecka związane z pięknem oraz kształtowanie się jego kultury estetycznej. Wrażliwość określana jest jako zdolność do reagowania na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, zdolność przeżywania wrażeń, emocji. W sensie psychologicznym wrażliwość jest zdolnością do doznawania wrażeń, czyli do odzwierciedlania się w świadomości poszczególnych cech zmysłowych obiektów działających na nasze receptory, takich jak: barwa, kształt, twardość lub szorstkość powierzchni itp. (Przetacznik-Gierowska i Makiełło-Jarża, 1982, s. 69-76). Szczególną kategorią jest wrażliwość estetyczna, na którą zdaniem M. Gołaszewskiej (1979, s. 21-27) składają się dwa czynniki: wrażliwość sensoryczna oraz wrażliwość na struktury artystyczne. Wrażliwość sensoryczna to zdolność do odbierania wrażeń doznawanych przez rozmaite zmysły - wzrokowych, słuchowych, smakowych, węchowych, dotykowych, temperatury, położenia i ruchu, somatycznych, wibracyjnych itp. Można ją rozwijać, lecz w ograniczonym zakresie, ponieważ zależy ona w dużej mierze od konstytucji fizjologicznej receptorów zmysłowych. Wrażliwość na struktury artystyczne rozwija się pod wpływem środowiska kulturowego; w początkowym okresie samorzutnie, w późniejszym wymaga jednak zaangażowania jednostki w świadome jej kształtowanie. Wrażliwość na struktury artystyczne zawiera w sobie: - wrażliwość na poszczególne jakości estetyczne np.: dostrzeganie piękna barw, ekspresyjności itp.;
- wrażliwość synestezyjną, polegającą na subiektywnym odczuwaniu wrażeń pochodzących od innego zmysłu niż ten, który otrzymał bodziec zewnętrzny, np. doznawanie pod wpływem dźwięków nie tylko wrażeń słuchowych, lecz także wrażeń barwy czy odczuwania ciepła itp.;
- umiejętność odnajdywania związków pomiędzy jakościami estetycznymi;
- zdolność wyróżniania całości estetycznie znaczących;
- zdawanie sobie sprawy, że w wytworze estetycznym występują układy stworzone przez twórcę, które należy odnaleźć;
- wrażliwość preferencyjną, przejawiającą się upodobaniem do pewnych barw, rytmów, słów, ruchów, zachowań.
W zależności od form aktywności można więc wyróżnić kilka rodzajów wrażliwości: - wrażliwość na dźwięk i ruch (wrażliwość muzyczna, ruchowa, ruchowo-muzyczna),
- wrażliwość na kształt i formę (wrażliwość plastyczna),
- wrażliwość na słowo (wrażliwość literacka, teatralna).
Wymienione powyżej typy wrażliwości wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Chociaż wrażliwość na struktury artystyczne osadzona jest na wrażliwości sensorycznej, ich rozwój nie jest jednak równoległy. Dobry słuch czy wzrok nie świadczą bowiem jeszcze o posiadaniu wrażliwości estetycznej. Każdy rodzaj wrażliwości może być poszerzany w procesie kształcenia lub samokształcenia o nowe obszary jakości, poprzez wykorzystywanie synestezyjnego charakteru zmysłów oraz drogą kojarzenia. Tradycyjnie sądzono, że wrażliwość ma charakter całkowicie spontaniczny, a więc nie podlega działaniu wychowawczemu. Tymczasem dziś coraz częściej mówi się o możliwości kierowania życiem emocjonalnym (Goleman, 1997; Segal, 1997; Weston, 1998), o kształtowaniu wrażliwości, co wiąże się z obcowaniem ze sztuką oraz przedmiotami i zjawiskami estetycznymi (por. Gloton i Clero, 1988, s. 19). Rozwój wrażliwości dokonuje się w działaniu, w toku wykonywania określonych czynności, które wymagają posłużenia się zmysłami. Zdaniem M. Gołaszewskiej (1979, s. 21) każdy człowiek może rozwinąć w sobie wrażliwość estetyczną. Podobne poglądy prezentował S. Szuman (1969). O tym, że przychodzimy na świat przynosząc ze sobą nie tylko zdolność do odbierania wrażeń, ale również zalążki wrażliwości estetycznej, świadczy choćby wrażliwość małych dzieci na żywe kolory, na muzykę, na jej rytmikę i melodyjność. Wrażliwość i czułość narządów zmysłowych podlega ciągłemu rozwojowi. Największe szanse rozwoju wrażliwość estetyczna ma w okresie dziecięcym i młodzieńczym. Należy więc dążyć do aktywnego kształtowania u uczniów sfery doznań zmysłowych. Osiągnąć to można między innymi poprzez rozwój spostrzeżeń w różnych dziedzinach działania - podczas zajęć plastycznych, muzycznych itp. W procesie nauczania i wychowania powinno się więc organizować dzieciom takie warunki, które rozwijają wrażliwość. Już od najmłodszych lat należy dostarczać dziecku odpowiednich przedmiotów, które może ono poznawać za pomocą zmysłów: oglądać je, dotykać ich powierzchni, słuchać odgłosów, jakie wydają. W młodszym wieku szkolnym istotne mogą okazać się zajęcia artystyczno-techniczne, rytmiczne, zabawy ruchowe itp., które stwarzają możliwość odbierania szerokiej skali wrażeń. Wrażliwość estetyczna jest jednak właściwością nietrwałą i łatwo ulegającą wpływom. Nie pielęgnowana może nawet zaniknąć, dlatego ważne jest jej pogłębianie, które możliwe jest poprzez częsty kontakt ze zjawiskami estetycznymi, a także poprzez własną aktywność dzieci: rysowanie, malowanie, śpiewanie, tańczenie itp. Wrażliwość estetyczną pobudzają także "specyficzne jakości przedmiotów np. rytmiczne, ekspresywne, w szczególności skomplikowane struktury występujące w naturze i sztuce - harmonijne lub dysharmonijne - zwane estetycznymi" (Gołaszewska, 1984, s. 287). W rozwijaniu wrażliwości estetycznej ważne jest uświadomienie dzieciom znaczącej, pozytywnej roli istnienia struktur artystycznych w otaczającej nas rzeczywistości oraz zachęcanie ich do poszukiwania nowych wrażeń, poszerzających ich dotychczasowe doznania estetyczne.
BIBLIOGRAFIA: - Gloton R. i Clero C. (1988) Twórcza aktywność dziecka, Warszawa, WSiP
- Goleman D. (1997) Inteligencja emocjonalna, Poznań, Wydawnictwo "Media Rodzina"
- Gołaszewska M. (1979) Kultura estetyczna, Warszawa, WSiP
- Gołaszewska M. (1984) Zarys estetyki, Warszawa, PWN
- Przetacznikowa M., Makiełło-Jarża G. (1982) Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa, WSiP
- Rogalewicz T. (1995) Interpretacja wybranych obrazów surrealistycznych przez dzieci w wieku 7-10 lat, w: S. Popek i R. Tarasiuk (red.) W kręgu teorii i praktyki edukacji plastycznej, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
- Segal J. (1997) Jak pogłębić inteligencję emocjonalną, Warszawa, Wydawnictwo "Jacek Santorski & Co"
- Szuman S. (1969) O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa, PZWS
- Weston D. C., Weston M. S. (1998) Co dzień mądrzejsze, Warszawa, Wydawnictwo "Prószyński i S-ka"
|
