WDRAŻANIE UCZNIÓW DO PRACY SAMOKSZTAŁCENIOWEJ Wdrażanie do samokształcenia wymaga stosowania odpowiednich form i metod, które zapewniłyby uczniom właściwe rozumienie działalności i umiejętności samokształceniowych. Samokształcenie jako forma działalności, którą uczeń podejmuje dobrowolnie i indywidualnie powinno wg Cz. Maziarza charakteryzować się następującymi właściwościami: - celowość - uczeń uświadamia sobie mniej lub bardziej cele, które pragnie osiągnąć i to pozwala mu lepiej kierować własną pracą,
- wzorce osobowościowe - uczeń swoją pracą kieruje tak, by zbliżyć się ku nim,
- samodzielność - uczeń realizuje postawione cele i uczy się o własnych siłach,
- samokontrola - uczeń sam kontroluje postępy swojej pracy, jej przebieg i wyniki. [1]
Wyżej wymienione właściwości procesu samokształcenia sprawiają, że uczeń posiada własną koncepcję działalności samokształceniowej. Nauczyciel przygotowując się do działań na rzecz wdrażania uczniów do samokształcenia powinien: - poznać i rozumieć zasady współczesnych przemian oświatowych, a zwłaszcza zmian wynikających z proponowanych reform szkolnych, nowych celów szkolnictwa, struktury i zakresu treści kształcenia, form i metod nauczania, środków i materiałów dydaktycznych;
- poznać uczniów, ich wiadomości i umiejętności w zakresie organizacji metodyki pracy umysłowej, ich zainteresowania nauką i zamiłowania przedmiotowe, ich planów co do dalszej edukacji;
- zaplanować własną pracę w tym zakresie, uwzględniając istotę przedmiotu, zalecenia programowe, czas realizacji, właściwości podręcznika i innych materiałów dydaktycznych. [2]
Istota procesu samokształcenia polega według w. Okonia na "osiąganiu wykształcenia przez działalność, której treści, cele, warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalania. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie dla kształcenia ustawicznego. [3] Podejmowanie działalności samokształceniowej jest wynikiem następujących tendencji motywujących: - potrzeba zwiększenia osobistego prestiżu,
- potrzeba posiadania pozytywnej samooceny,
- potrzeba poznania i rozumienia,
- potrzeba własnej twórczości.
Motywacja jest ważnym czynnikiem procesu samokształcenia, odgrywającym podstawową rolę z psychologicznego punktu widzenia. Braki motywacyjne ograniczają, a czasem eliminują całkowicie możliwość samokształcenia. Dlatego też nauczyciel powinien dołożyć wszelkich starań, by wzbudzać i rozwijać pożądaną motywację przez dążenie do tego, by uczeń zyskiwał satysfakcję z aktywności poznawczej, gromadził w tym zakresie własne pozytywne doświadczenie, rozwijał i utrwalił swoje potrzeby poznawcze. [4] Drugim istotnym czynnikiem niezbędnym w samokształceniu są odpowiednie umiejętności planowania i realizowania działań samokształceniowych. Do umiejętności tych zaliczamy: - strategie uczenia się (pamięciowe) - uczeń przyswaja sobie pewne sposoby postępowania prowadzące do pożądanego efektu edukacyjnego, uczy się, jak się uczyć poprzez eliminowanie nieskutecznych i utrwalanie skutecznych czynności, podejmowanych spontanicznie lub w wyniku stymulacji zewnętrznej,
- umiejętności polegające na długodystansowym planowaniu i systematycznej realizacji zamierzeń edukacyjnych,
- skuteczne poszukiwanie informacji, docierania do źródeł wiedzy, korzystania z nich w sposób zróżnicowany, dający ich celom oraz aktualnym potrzebom ucznia,
- różnokierunkowe przetwarzanie danych,
- względnie samodzielne dochodzenie do stwierdzeń, dostrzegania problemów, formułowanie hipotez i ich weryfikowanie. [4]
Kolejnym istotnym czynnikiem samokształcenia jest dostępność materiałów możliwych do wykorzystania. Ich znaczenie wynika z funkcji, jakie pełnią: - stymulują do kształcenia (prowokują aktywność poznawczą)
- stanowią źródło informacji bądź narzędzie służące do ich zdobywania. [4]
Materiały w pracy samokształceniowej powinny być wartościowe pod względem merytorycznym i ze względów pedagogicznych. Równie ważnym zagadnieniem w samokształceniu co wyżej wymienione czynniki jest określenie celów i zadań samokształcenia. Józef Półturzycki, powołując się na Komitet Ekspertów dla opracowania Raportu o Stanie Oświaty w PRL określa je następująco: - stałe dążenie do rozwijania, doskonalenia i wzbogacenia osobowości człowieka w kierunku uznanych powszechnie wartości,
- należyte przygotowanie do pełnienia zawodu, wykonywania pracy i obowiązków zawodowych,
- aktywny udział w dorobku kultury narodowej, w poznawaniu jej dziedzictwa, tradycji i osiągnięć, w kształtowaniu jej aktualnego oblicza, jej cech i wartości,
- kierowanie rozwojem własnej indywidualności - przygotowanie się do należytego samokształcenia i samowychowania, stawianie przed sobą ambitnych celów oświatowych i stopniowe ich realizowanie. [5]
Z zadań samokształcenia w zakresie wykształcenia ogólnego (zdobywanie wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice, sztuce, poznanie istoty działań praktycznych, kształtowanie naukowego poglądu na świat, rozwijanie działań dla rozwoju sprawności umysłowych i zdolności poznawczych, rozwijanie zainteresowań twórczych, doskonalenie umiejętności samokształcenia) wynika zakres zadań i powinności nauczyciela przy wdrażaniu uczniów do pracy samokształceniowej. Jest on zależny od nauczanego przedmiotu, pełnienia (lub nie) funkcji wychowawcy klasy, a także od tego w których klasach pracuje nauczyciel.
Formy i metody stosowane przez nauczyciela w pracy wdrażającej tworzą system oddziaływań dydaktycznych w zakresie przygotowania uczniów do samokształcenia. Wyrobienie umiejętności i nawyków samokształcenia w okresie szkolnym odbywa się przede wszystkim przez: - ukształtowanie silnej motywacji do uczenia się, której motorem napędzającym są zainteresowania i zamiłowania uczniów dzięki, którym podejmowane są działania samokształceniowe,
- jasne sprecyzowanie celów określających zakres wiedzy do przyswojenia i umiejętności do opanowania,
- przyswojenie podstawowej wiedzy o rzeczywistości,
- opanowanie podstawowych sprawności operacyjnych (analiza i synteza sposobów rozumowania),
- kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów,
- kształtowanie odpowiednich cech charakteru i postaw
- poznanie technik i metod uczenia się. [6]
Wdrażanie do samokształcenia w okresie szkolnym może odbywać się przez stosowanie następujących form procesu dydaktycznego: - lekcje przedmiotowe na których nauczyciel:
- zapoznaje z zakresem treściowym przedmiotu i jego strukturą (pojęcia i zagadnienia przedmiotowe oraz ich wzajemne związki i relacje),
- zapoznaje z istotą procesu nauczania i uczenia się w czasie lekcji, prowadzące do zrozumienia procesu uczenia się i umiejętności stosowania metod i sposobów uczenia się, organizowania własnej pracy ucznia przy realizowaniu zadań przedmiotowych,
- zapoznaje uczniów ze sposobami wykorzystania środków dydaktycznych, (zwłaszcza umiejętności pracy z podręcznikiem) przygotowuje się do właściwego organizowania i wykonywania pracy domowej,
- stosuje różne metody i możliwości organizacyjne w przeprowadzaniu lekcji, przygotowując uczniów do organizacji i sposobów pracy,
- zajęcia wdrażające - lekcje, w których obok przekazu treści przedmiotowych występuje wprowadzenie nowych sposobów pracy umysłowej, polegających na połączeniu nowych form i metod pracy z materiałem programowym nauczania. Do zajęć wdrażających możemy zaliczyć:
- uczenie się pod kierunkiem, które polega na prowadzeniu zajęć podzielonych na 3 części:
- wyjaśnienie przez nauczyciela celu i szczegółowych zadań dla konkretnego tematu oraz sposobów ich wykonania, podanie dodatkowych źródeł informacji - instrukcje
- samodzielna praca indywidualna lub w grupach - nauczyciel obserwuje pracę, udziela porad, naprowadza w kierunku właściwego rozumowania,
- przedstawienie wyników pracy uczniów, ich omówienie, ewentualna korekta i podsumowanie
- praca z podręcznikiem
- przygotowania do samodzielnych ćwiczeń;
- lekcje wychowawcze (godziny do dyspozycji wychowawcy) - zapoznanie i dalsze rozwijanie zainteresowań i zamiłowań uczniów w zakresie treści i problemów przedmiotowych oraz zagadnień pozaprzedmiotowych, które ważne są dla rozwoju osobowości i kształcenia kultury ogólnej uczniów; dostarczenie wzorów zachowań, działalności i postaw (np. przedstawienie osiągnięć byłych absolwentów szkoły, osób znanych i cenionych w środowisku);
- indywidualna lektura uczniów - lektura na temat uczenia się, organizacji i metod samokształcenia pracy umysłowej; instrukcje i materiały dydaktyczne (poradniki metodyczne);
- samodzielna praca uczniów w domu, która może spełnić następujące zadania:
- powtarzanie i utrwalanie przez uczniów metod i umiejętności, wprowadzanych w szkole,
- samodzielne opracowanie wskazanych przez nauczyciela zagadnień,
- samodzielne wykonywanie ćwiczeń w celu opanowania metody lub techniki pracy umysłowej (np. sporządzanie notatek, streszczeń, planów czytanego tekstu w podręczniku);
- wzajemna pomoc w zespole uczniowskim (pod wpływem i pomocą nauczyciela) - w poznawaniu metod pracy umysłowej;
- rozmowy i porady indywidualne dotyczące prac i potrzeb samokształceniowych, trudności w pracy szkolnej, zainteresowań i planów na przyszłość;
- wprowadzenie środków dydaktycznych - stanowią pomoc w procesie samokształcenia prowadzącą do:
- samodzielnego, świadomego uczenia się
- samodzielnego myślenia i działania
- rozwijania i kształtowania odpowiednich umiejętności i nawyków
- wzbogacania motywacji uczenia się
- zdobywania nawyków i umiejętności samodzielnej pracy
- dokonywania kontroli i korekty osiągnięć;
niektóre środki wymagają wyjaśnień dotyczących sposobu przekazu i organizacji informacji oraz zasad skutecznego uczenia się za ich pośrednictwem; - kontrola i ocena - przedmiotem kontroli i oceny jest tak zwana poznawcza gotowość samokształceniowa ucznia:
- zainteresowania
- umiejętność organizacji własnej pracy
- metody uczenia
- sposoby korzystania z różnych źródeł wiedzy;
nauczyciel dokonując kontroli uczniów powinien brać pod uwagę:- różne formy i metody kontroli
- treść odpowiedzi
- sposób przedstawienia odpowiedzi i jej konstrukcja
- odpowiednio dobrane przykłady
- uzasadnienia
- wnioski i prawidłowość dochodzenia do nich
- wdrażania do samokontroli przez świadome i planowe kontrolowanie samego siebie w zakresie realizacji podjętych zadań oraz poznanie rodzajów samokontroli, ich własności i sposobów skutecznego wykorzystania.[2]
Analiza działań wdrożeniowych zmierzających do samokształcenia prowadzi do określenia następujących warunków skutecznego samokształcenia: - łączne stosowanie form i metod wdrażania uczniów do samokształceń takich jak:
- praca nauczyciela z uczniami na lekcji,
- samodzielne zadania uczniów organizowane przez nauczyciela i wykonywane w trakcie pracy domowej,
- praca wychowawcza oparta na poznaniu uczniów i indywidualne doradztwo w konkretnych sytuacjach,
- wykorzystanie niektórych elementów procesu dydaktycznego, przydatnych szczególnie dla doskonalenia umiejętności samokształceniowych.
- poznanie potrzeb i możliwości uczniów, ich zainteresowań i zamiłowań,
- poznanie trudności uczniów w nauce oraz braków w opanowaniu materiału z poszczególnych przedmiotów,
- plan działania dotyczący wdrażania uczniów do samokształcenia,
- rozumienie przez uczniów treści przedmiotowych, poznanie właściwych metod ich przyswajania oraz zasad korzystania ze środków i materiałów dydaktycznych,
- tworzenie systemu wdrażania uczniów do samokształcenia:
- ustawiczne kształcenie i doskonalenie nauczycieli
- stałe doskonalenie pracy szkoły w zakresie organizacji i metodyki nauczania i wychowania
- zapewnienie odpowiednich materiałów i stworzenie możliwości działania
- realizacja planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły - kompleks zagadnień przedmiotowych i wychowawczych realizowanych przez zespół pedagogiczny dla zrealizowania celów związanych z przygotowaniem uczniów do samokształcenia
- kontrola umożliwiająca sprawdzenie właściwego prowadzenia całego procesu kształcenia i wdrażania uczniów do samokształcenia. [2]
Oprócz wyżej wymienionych warunków skutecznego samokształcenia można wymienić jeszcze następujące warunki i czynniki skutecznej pracy samokształceniowej: - silna i stale wzmacniana motywacja (cel i przedmiot samokształcenia muszą wzbudzać silne i trwałe zainteresowanie)
- dobór metod i środków pracy samokształceniowej dostosowanych do wyznaczonego celu
- wytrwałość i koncentracja wysiłków na wykonaniu zadań przynoszących zadowolenie
Analiza procesu samokształcenia prowadzi do określenia dwóch podstawowych zasad efektywnego samokształcenia: - zasada niezbędności wielu źródeł wiedzy w samokształceniu
- zasada tworzenia własnego, indywidualnego warsztatu samokształcenia.
Nauczyciel podejmując wdrażanie uczniów do pracy samokształceniowej powinien zapoznać ich z elementami organizacji samokształcenia takimi jak: - ustalenie konkretnego celu działania
- określenie warunków i środków działania za pomocą których wyznaczony cel może być osiągnięty
- przygotowanie planu działania w aspekcie miejsca, czasu, środków i sposobów
- zabezpieczenie środków wykonania
- wykonanie czynności określonych planem działania
- kontrola przebiegu działania i ocena osiągniętych wyników. [7]
Założenia edukacyjne szkolnictwa oparte na zasadzie kształcenia ustawicznego mogą być zrealizowane jedynie przez rozwinięcie działań samokształceniowych. W związku z tym należy w procesie dydaktycznym położyć szczególny nacisk na wdrażanie uczniów do pracy samokształceniowej a także na planowanie i organizowanie własnego samokształcenia przez nauczycieli.
BIBLIOGRAFIA
[1] - Cz. Maziarz "Proces samokształcenia", PZWSz, Warszawa, 1966
[2] - J. Półturzycki "Dydaktyka dla nauczycieli", Wyd. Adam Marszałek, Toruń, 1998
[3] - W. Okoń, Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1975
[4] - Z. Włodarski "Refleksje na temat samokształcenia", "Nauczyciel i wychowanie" nr 1-2, 1982
[5] - J. Półturzycki "Samokształcenie w dobie edukacji ustawicznej", "Nauczyciel i wychowanie" nr 4-5, 1982
[6] - Z. Matulka "Przygotowanie do samokształcenia w toku nauczania szkolnego",
"Problemy opiekuńczo - wychowawcze" nr 12, 1990
[7] - H. Skrzypczak "Organizacja i metody samokształcenia", WSziP, Warszawa, 1986 |
