Środki dydaktyczne

Piotr Leski

>>Twoja opinia<<

Klasyfikacja i podział środków dydaktycznych

Spośród wielu klasyfikacji środków kształcenia najpowszechniejszymi są te, które za główne kryterium podziału przyjmują rodzaje eksponowanych bodźców, a mianowicie bodźce wzrokowe, słuchowe i wzrokowo słuchowe.
Zgodnie z tym kryterium Czesław Kupisiewicz środki dydaktyczne dzieli się na:

• wzrokowe, do których należy zaliczyć przedmioty oryginalne i ich zastępniki (mapy, wykresy, modele itp.);
• słuchowe, jak na przykład radio, magnetofon itp.
• wzrokowo-słuchowe, oddziaływujące na oba zmysły (film dźwiękowy, telewizja kasety video itp.

Stosunkowo dobrze znany jest także podział oparty na swoiście rozumianej zasadzie "od prostego i konkretnego do złożonego i abstrakcyjnego", według którego wyróżnia się takie środki dydaktyczne, jak:

• przedmioty oryginalne eksponowane w warunkach naturalnych;
• przedmioty oryginalne umieszczone w warunkach sztucznych;
• modelowe zastępniki przedmiotów oryginalnych;
• symbole;
• podręczniki programowane i maszyny dydaktyczne.

Istnieje także podział środków nauczania traktujący jako kryterium stopień ich złożoności. Zgodnie z tym podziałem rozróżnia się:

• środki proste, do których należą m.in. naturalne okazy występujące w środowisku naturalnym, okazy eksponowane w warunkach sztucznych, okazy spreparowane, modele, obrazy, mapy, wykresy itd.
• środki złożone, którymi są różnorodne urządzenia mechaniczne, elektryczne i elektroniczne (projektory filmowe, foliogramy, odbiorniki telewizyjne komputery itd.)

W klasyfikacji tej rodzaje eksponowanych bodźców zmysłowych zostały podporządkowane kryterium złożoności środków dydaktycznych. W związku z tym zarówno wśród środków prostych jak i złożonych występują środki wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe, a także nie mieszczące się w ich obrębie podręczniki programowane oraz maszyny dydaktyczne.

Jeszcze inną klasyfikację środków dydaktycznych proponuje Michał Godlewski dzieląc je na:

1. tablice - do pisania kredą, flanelowe, magnetyczne, perforowane, montażowe i inne;
2. urządzenia do projekcji świetlnej - projektory obrazów statycznych, projektory filmu niemego, ławy optyczne i lampy do projekcji ciemniowej, ekrany, zaciemnienia itp.;
3. urządzenia do wzmacniania zapisu i odtwarzania dźwięku - urządzenia do nagłaśniania pomieszczeń dydaktycznych, magnetofony, gramofony, radiole, dyktafony itp.;
4. środki audiowizualne-wideofony, projektory filmu dźwiękowego, urządzenia sprzężone dia-filmo-magnetofonowe, telewizja szkolna w obwodzie zamkniętym, magnetowidy itp.;
5. maszyny dydaktyczne - urządzenia do utrwalania wiadomości (repetytory, maszyny informacyjno-instruktażowe i inne), urządzenia do szybkiej kontroli postępów uczniów w nauce (egzaminatory), urządzenia treningowe i symulatory, urządzenia wielofunkcyjne itp.;
6. urządzenia do reprodukcji tekstów i obrazów - powielacze kliszowe, kserografy, kserokopiarki itp.;
7. środki masowego przekazu - radio, telewizja;
8. elektroniczne maszyny cyfrowe (EMC) ogólnego użytku, EMC dydaktyczne;
9. technikę informacji naukowej - czytniki mikrofilmów, klasyfikatory, kartoteki segregacyjne;
10. aparaturę obrazu przestrzennego - rzutniki stereo, projektory filmowe stereo, holografia.

Uogólniając przedstawioną powyżej klasyfikację środków dydaktycznych, możemy stwierdzić, że nie odpowiadają one - podobnie jak podział ich funkcji - rygorystycznym wymaganiom rozłączności. Będąc świadomym tego niedostatku większość badaczy zajmujących się przedmiotową problematyką opowiada się za podziałem scharakteryzowanym na początku niniejszego podrozdziału, przy równoczesnym uzupełnieniu go o człon obejmujący różnorakie urządzenia do częściowej automatyzacji pracy dydaktycznej. Zgodnie z tym stanowiskiem środki dydaktyczne dzieli się na:

• wzrokowe (przedmioty naturalne, maszyny, narzędzia, preparaty, modele, obrazy ruchome i nieruchome, barwne i czarno-białe, schematy, symbole, m.in. słowa - a zatem również teksty drukowane i pisane - litery i cyfry, a ponadto diagramy itp.);
• słuchowe (płyty gramofonowe i taśmy magnetofonowe wraz z urządzeniami umożliwiającymi posługiwanie się nimi, aparaty radiowe, instrumenty muzyczne itd.);
• wzrokowo-słuchowe (aparaty telewizyjne projektory filmowe, kasety wideo itp.);
• częściowo automatyzujące proces nauczania - uczenia się (podręczniki programowe, maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, tzw. klasy zautomatyzowane itd.).

Środki wzrokowe

Środki wzrokowe ułatwiając współdziałanie wyróżnionych przez I.P. Pawłowa układów: pierwszego, którego podstawę stanowią sygnały bezpośrednio odzwierciedlające rzeczywistość, oraz drugiego, opartego na sygnałach słownych, spełniają w procesie dydaktycznym niezwykle istotną funkcję. Wskutek racjonalnego powiązania tych układów słowa stają się odpowiednikami doznań bezpośrednich, wzrokowych, słuchowych i innych, zyskując zdolność sygnalizowania rzeczywistości.

Jak zostało wspomniane wcześniej rzeczywistość można ukazywać w procesie dydaktycznym za pomocą okazów naturalnych, a można też wykorzystywać w tym celu modele, mapy i inne środki wzrokowe o charakterze uogólniającym (schematy, diagramy itp.)

Okazy naturalne mogą być z kolei eksponowane bądź w ich naturalnym środowisku, jak np. zwierzęta żyjące na swobodzie, bądź w środowisku sztucznym, np. zwierzęta żyjące w ogrodzie zoologicznym, bądź wreszcie w formie spreparowanej (zwierzęta wypchane).

Wymienione sposoby posługiwania się środkami wzrokowymi mają cały szereg zalet. Jedną z najważniejszych z nich jest to, że umożliwiają one uczniom nabycie wrażeń adekwatnych do rzeczywistości, co wywiera pozytywny wpływ na proces kształtowania pojęć. Nie zawsze jednak nauczyciel dysponuje okazami naturalnymi lub ich preparatami i wtedy na ogół stosuje się tzw. środki zastępcze, a więc modele, mapy, obrazy, schematy, wykresy, diagramy itp. Pozwalają one (np. modele) przedstawić dany obiekt w zmniejszeniu, powiększeniu, przekroju itp., podkreślić (wykresy i schematy) zależności przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne i inne, albo też (mapy) ukazać rzeczywistość za pomocą umownych znaków wizualnych.

Środki słuchowe

Udział tej grupy środków dydaktycznych w procesach nauczania - uczenia się systematycznie wzrasta. Spowodowane jest to dynamicznym postępem nauki i techniki i związanym z tym rozwojem stereofonii, pozwalającej również na stosowanie w pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej z dziećmi i młodzieżą gramofonu, magnetofonu, radia, tzn. środków posiadających oczywiste walory dydaktyczne.

Wymienione środki mogą dostarczyć nauczycielowi nieocenionej pomocy na lekcjach różnych przedmiotów. Na przykład trudno jest sobie wyobrazić przeprowadzenie lekcji języka polskiego na temat początków naszej literatury bez odtworzenia na niej z płyty lub taśmy magnetofonowej hymnu Bogurodzica. Marnotrawieniem cennego czasu nauczyciela i uczniów byłoby nauczanie języków obcych bez pomocy magnetofonów, a nawet specjalnych laboratoriów językowych.

Jeszcze bardziej doniosłą rolę spełniają dydaktyczne środki słuchowe na zajęciach z wychowania muzycznego (sztuki). Stają się one tam jednym z głównych narzędzi kształtowania kultury muzycznej dzieci i młodzieży, w szczególności przyczyniając się do rozbudzania zainteresowań muzyką i śpiewem, do pogłębienia wrażliwości na jej piękno oraz do przyjemnego spędzania czasu wolnego, m.in. przez ukształtowanie umiejętności słuchania wartościowej muzyki i przygotowania się do jej uprawniania.

Środki wzrokowo-słuchowe

Dydaktyczne środki wzrokowo-słuchowe oddziałując jednocześnie na dwa analizatory: wzrokowy i słuchowy, oddają szkole znaczne usługi w zakresie kształtowania u uczniów określonych wrażeń wzrokowo-słuchowych. Do środków wzrokowo - słuchowych zaliczamy film dźwiękowy, telewizję i komputerowe programy multimedialne.
W miarę rozwoju techniki i technologii te właśnie środki coraz częściej uzupełniają nauczanie, a niekiedy wręcz wypierają z niego proste środki dydaktyczne, jak modele czy radio. W związku z tym rośnie znaczenie kształcenia multimedialnego, polegającego - najogólniej rzecz ujmując - na wykorzystaniu w oddziaływaniach dydaktycznych racjonalnie i funkcjonalnie dobranych prostych i złożonych (w tym technicznych) środków dydaktycznych. Cechą charakterystyczną tych ostatnich jest to, iż są one dwuelementowe, np. określone urządzenie techniczne (magnetowid) i materiał dydaktyczny (odpowiednio dobrany film).

Różnorodności wykorzystywanych w procesach dydaktycznych środków technicznych, łącznie z tymi najnowocześniejszymi, nie zawsze musi towarzyszyć - niejako automatycznie - poprawa uzyskiwanych efektów nauczania. Efekty takie są bowiem zależne nie tyle od ilości włączonych w proces nauczania środków, co raczej od ich kompleksowego i funkcjonalnego zastosowania w tym procesie. Kryterium rozstrzygającym musi tu być zatem pytanie, czy daną czynność, kontrolę i ocenę stopnia jej opanowania przez uczniów, utrwalenie wiadomości itp., lepiej wykona nauczyciel, czy np. maszyna dydaktyczna. Ponadto trzeba brać pod uwagę, że o ile w nauczaniu konwencjonalnym środki dydaktyczne służą głównie, a niekiedy wręcz wyłącznie, do "ilustrowania" werbalnego przekazu nauczyciela, o tyle w nauczaniu multimedialnym należy wykorzystywać je w celu realizacji różnych zadań dydaktycznych, a więc kształtowania u dzieci i młodzież motywów pobudzających ich do aktywności poznawczej, samodzielnego przyswajania wiadomości, autokontroli i samooceny postępów w nauce, rozwiązywania problemów, posługiwania się zdobytą wiedzą w praktyce itd.

Środki wzrokowo-słuchowe a maszyny dydaktyczne

Maszyny dydaktyczne spełniają następujące funkcje

• przekazują informacje, a zarazem wymagają odpowiedzi na zadawane pytania;
• zapewniają natychmiastowe sprzężenia zwrotne, bezpośrednio informując ucznia, czy odpowiedział dobrze;
• umożliwiają uczniowi pracę indywidualną, tak by tempo przyswajania wiadomości było dostosowane do jego własnych potrzeb i zdolności.

Film także podaje wiadomości, ale nie wymaga od uczącego się żadnych odpowiedzi. W związku z powyższym ten ostatni środek nie ocenia trafności wniosków uczniów. Nie umożliwia ponadto uczenia się w stosownym dla każdego z nich tempie oraz zgodnie z wykazywanymi predyspozycjami.

Tak więc, aby sprostać wymaganiom stawianym maszynom dydaktycznym film, podobnie zresztą jak inne środki wzrokowo-słuchowe - musiałby:

• najpierw przekazać uczniom informacje, a następnie w ustalonych odcinkach czasowych żądać odpowiedzi na zadawane pytania;
• wyłączać się automatycznie po postawieniu każdego pytania, aby uczniowie mogli na nie odpowiedzieć, a następnie ponownie uruchamiać się w celu sprawdzenia odpowiedzi;
• informować ucznia o trafności odpowiedzi.

Definicja i podział mediów

Terminem mass media przyjęto określać środki masowej komunikacji, czyli urządzenia przekazujące określone treści (komunikaty) poprzez kontakty pośrednie. Do urządzeń tych należy zaliczyć przede wszystkim radio, film, telewizję i prasę; przekazujące komunikaty za pomocą słów, obrazów i dźwięków.

W przypadku materiałów i urządzeń, które są wykorzystywane do przekazywania informacji w procesach dydaktycznych stosuje się w Polsce określenie środki dydaktyczne (por. Rozdz. I). Coraz częściej jednak w terminologii naukowej stosowanej w naszym kraju terminem media określa się zarówno środki masowego przekazu, jak i wszystkie inne środki dydaktyczne wykorzystywane w szkole.

Biorąc za podstawę etymologię słowa media (łac. pomiędzy) przyjmuje się, iż media - to przedmioty, materiały i urządzenia służące do przekazywania komunikatów pomiędzy nadawcą a odbiorcą poprze słowo, obrazy i dźwięki, umożliwiające jednocześnie wykonywanie określonych czynności intelektualnych i manualnych.

Termin media można też zdefiniować przyjmując za podstawę dwa zasadnicze sposoby przekazywania informacji w procesach dydaktycznych. Komunikowanie może mieć bowiem charakter bezpośredni (nauczyciel mówi, uczniowie słuchają) lub pośredni, czyli odbywać się za pomocą różnorodnych pośredników takich jak książki, czasopisma, filmy, foliogramy, komputery itp. Te właśnie pośredniki niezależnie od tego, czy komunikowanie ma charakter masowy, czy też odbywa się w niewielkich zbiorowościach ludzkich przyjęto nazywać mediami.
Znaczna sfera pojęciowa terminu media zachęca do ich klasyfikacji.
Wydaje się, iż na początku XXI wieku, w dobie dynamicznego rozwoju środków multimedialnych, traci na aktualności powszechny jeszcze kilkanaście lat temu tradycyjny podział mediów na: wzrokowe, słuchowe i wzrokowo-słuchowe. Bardziej przydatne w tym przypadku stają się podziały dychotomiczne.

Biorąc za podstawę kryterium złożoności i wykorzystania energii elektrycznej do stosowania mediów można dokonać ich podziału na dwie grupy: Media proste - są stosowane bez udziału urządzeń i energii elektrycznej; należą do nich m.in. modele, plansze, tablice, podręczniki drukowane, materiały kserograficzne itp.

Media złożone (techniczne) - tworzą dwa elementy - urządzenia i materiały dydaktyczne np. projektoskopy, magnetofony, nagrania audio i video, magnetowidy, komputery, oprogramowanie itp.

W nawiązaniu do tej klasyfikacji można dokonać innego podziału mediów, a mianowicie na:

• drukowane (papierowe),
• elektroniczne (ekranowe).

Nowatorskiego z punktu widzenia pedagogiki podziału mediów dokonał Mc Luhan. Wyodrębnił on mianowicie media gorące (hot) i zimne (cool). Im większa jest w danym komunikacie liczba informacji, tym gorętszy jest komunikat i odwrotnie, im komunikat dostarcza mniej elementów pozwalających dekodować jego znaczenie, tym jest zimniejszy.

Ze względu na poziom aktywizowania odbiorców można podzielić media na:

1. podające - zapewniające przede wszystkim transmisję komunikatów;
2. interaktywne - wymuszające możliwie wysoki poziom i wielostronny charakter aktywności uczących.

Funkcje środków dydaktycznych w procesie nauczania - uczenia się

Środki dydaktyczne tylko wtedy są pełnowartościowym elementem procesu kształcenia, kiedy są ściśle powiązane z pozostałymi składnikami tego procesu oraz precyzyjnie wyznaczone zostały im zadania jakie powinny spełniać. Ich dobór zależy więc nie tylko od materialnego wyposażenia określonej szkoły w pomoce naukowe, lecz również od założonych celów konkretnej lekcji, od zastosowanych metod dydaktycznych, od wieku uczniów, a ponadto od charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania.

Jeśli celem lekcji jest na przykład zaznajomienie uczniów z partią nowego materiału, to wykorzystywane w jej toku środki dydaktyczne będą pełnić rolę diametralnie różną aniżeli w przypadku utrwalania przerobionego już materiału lub kontroli i oceny wiadomości i umiejętności. Podobnie stosowanie wykładu jako dominującej na danej lekcji metody wyznacza środkom dydaktycznym, którymi nauczyciel zamierza się posłużyć, zupełnie inną funkcję niż ta, jaką miałby do spełnienia na lekcji prowadzonej głównie w oparciu o metodę laboratoryjną. I wreszcie wiek uczniów i specyficzne dla każdego przedmiotu nauczania właściwości determinują zarówno rodzaj środków dydaktycznych, jak i sposób wykorzystania ich na lekcji. Inne bowiem będą środki stosowane na lekcjach matematyki na szczeblu propedeutycznym, a jeszcze inne w liceum; innymi pomocami posłuży się nauczyciel języka angielskiego, innymi zaś - pracujący w tej samej klasie nauczyciele fizyki czy geografii. Dobór środków dydaktycznych, podobnie jak dobór metod nauczania, zależy więc od całego szeregu czynników, a nie tylko od takiego czy innego wyposażenia szkoły w sprzęt i pomoce naukowe. Skuteczność tych środków w znacznym stopniu uzależniona jest od postawy nauczyciela, który decyduje o ich wyborze, mając na uwadze pozostałe składniki procesu nauczania. Skuteczność tę można dodatkowo zwiększyć stosując środki, które:

• służą nie tylko lepszemu poznaniu bezpośredniemu, lecz również pośredniemu;
• wymagają od uczniów samodzielnego myślenia i działania, a zwłaszcza stałego posługiwania się już posiadaną wiedzą dla zdobywania nowej wiedzy;
• zapewniają uczniom możliwie pełny obraz poznawanych rzeczy, zjawisk, procesów i wydarzeń, co wymaga operowania środkami zróżnicowanymi, naświetlającymi poznawane fakty z różnych punktów widzenia;
• w sprzyjających warunkach mogą być przez uczniów samodzielnie wykonane w ramach pracy domowej, w warsztacie szkolnym itp.; samodzielne sporządzanie tego rodzaju środków przez uczniów, właściwie przygotowane i kierowane przez nauczyciela, ma duże walory wychowawcze, a ponadto może stanowić dla szkoły istotne źródło dopływu pomocy naukowych.

Z badań przeprowadzonych na szeroką skalę nad zakresami możliwych zastosowań środków dydaktycznych wynika, że okazują się one pomocne w zakresie zaznajamiania uczniów z nowym materiałem nauczania, kształtowania u dzieci i młodzieży pozytywnych motywów uczenia się; akceleracji pracy dydaktycznej - m.in. dzięki temu, że za pomocą filmu i innych środków dydaktycznych można syntetycznie przedstawić wszystkie fazy długotrwałych procesów, często niedostępnych zwykłej obserwacji; kształcenia dorosłych w drodze studiów zaocznych; wreszcie kontroli i oceny wyników nauczania.

Zdefiniowane w rozdz. I. 1 środki dydaktyczne pełnią w procesach dydaktycznych następujące funkcje:

• poznawczą; ułatwiają uczniom poznawanie określonych rzeczy, zjawisk i procesów poprzez ich reprezentowanie lub pośredniczenie między tymi rzeczami, zjawiskami i procesami a uczniami. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z tzw. środkami pomocniczymi, w drugim - ze środkami pośredniczącymi;
• wspomagająca myślenie; środki dydaktyczne ułatwiają analizę, syntezę i porównywanie poznawanych rzeczy i zjawisk oraz formułowanie określonych uogólnień, w tym pojęć będących podstawowym składnikiem naszej wiedzy o rzeczywistości;
• uzupełniającą; środki dydaktyczne w wielu sytuacjach zastępują lub uzupełniają czynności nauczyciela np. w postaci zaprogramowanych tekstów, nagrań audio i video itp.

Podziału środków dydaktycznych można dokonać również w oparciu o kryterium celowości procesów dydaktycznych realizowanych z udziałem tych środków, mamy wtedy do czynienia z funkcjami środków: poznawczą, kształcącą i dydaktyczną.

Niezależnie od takiego czy innego podziału pewnym jest, iż środki dydaktyczne są pomocne w zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, w jego utrwalaniu, w kontroli i ocenie stopnia jego opanowania. Środki dydaktyczne pozwalają także zdobyć kompetencje wyrażające się w umiejętności wykorzystywania zdobytych informacji i umiejętności w działaniu o charakterze stricte praktycznym.

Wymienione funkcje środków dydaktycznych w realizacji konkretnych procesów dydaktycznych bardzo często łączą się i uzupełniają. Dlatego opisanych wyżej podziałów nie należy absolutnie traktować jako rozłączne, tzn. takie, których człony wykluczałyby się wzajemnie, lecz raczej - jako orientacyjne, ukazujące główne w tej materii dominanty.

Środkami dydaktycznymi są zarówno tzw. pomoce naukowe, czyli wykorzystywane przez nauczyciela w celu zwiększenia skuteczności kształcenia - przedmioty, jak i przedmioty stanowiące indywidualne wyposażenia uczniów (podręczniki, zeszyty szkolne, tzw. ćwiczeniówki itp.). Pomoce naukowe służą przede wszystkim realizacji zasady poglądowości w nauczaniu, są narzędziem pracy nauczyciela. Natomiast podręczniki, zeszyty i inne przedmioty należące do indywidualnego wyposażenia uczniów są narzędziami ich pracy. Do środków dydaktycznych zalicza się także obiekty sportowe, działki botaniczne itp., będące terenem wspólnej pracy nauczyciela i uczniów.

>>Twoja opinia<<

Strona główna Opinie W sieci Downloads Publikacje O stronie